Het compromis dat criminaliteitsbestrijding heet

Zoveel mensen, zoveel wensen

Hoe kan het toch dat politie en justitie maar niet lijken door te pakken en de straten echt schoonvegen? Waarom niet de Terminator in plaats van de buurtagent? De manier waarop de criminaliteitsbestrijding en strafrechtshandhaving worden aangepakt lijkt wel wat op de evolutionaire ontwikkeling van plant en dier, onlangs prachtig beschreven door de Britse bioloog Richard Dawkins in zijn boek The greatest show on earth (2009).

Neem de gazelle. De evolutie heeft de gazelle goed bedeeld met eigenschappen om aan prooidieren als het jachtluipaard te ontkomen. Het dier is bijzonder snel en wendbaar. Deze kenmerken zijn niet gratis – en dat is het punt waar het om draait. Snelheid kost energie, die gaat zitten in het maken van spieren, botten en zenuwen, de machinerie van snelheid en acceleratie. De energie besteed aan spieren en lange poten gaat ten koste van andere doelen, zoals het maken van nageslacht.

Gazelles zijn daarom niet eindeloos snel en wendbaar. Bovengemiddeld snelle gazelles kunnen in de evolutionaire strijd toch het onderspit delven als zij minder succesvol zijn in het krijgen van nageslacht. Het lichaam van de gazelle vormt één groot compromis tussen een reeks strijdige doelen. Het resultaat van al deze compromissen is dat de gazelle voortdurend onder dreiging leeft aan stukken te worden gescheurd door een jachtluipaard. Dat is wat het natuurlijk evenwicht dicteert. Dat is geen mooie natuur, stelt Dawkins, dat is een sadistisch universum vol angst, pijn en wreedheid.

Ook de criminaliteitsbestrijding is te zien als één groot compromis tussen een wereld aan wensen. Een euro meer voor de politie is een euro minder voor de gehandicaptenzorg. Het eerste is fijn voor mensen die om bestraffing van geweldplegers roepen, het laatste is triest voor hulpbehoevende gehandicapten. Een regel minder ter bescherming van verdachten betekent dat hen af en toe onrecht zal worden aangedaan – als de regel niet volledig onzinnig was.

Voortdurende strijd om meer of minder regels, meer of minder geld

Dit klinkt klinisch, maar de strijd om belastinggeld is emotioneel en hard. Een mensenhandelaar die vanwege een vormfout vrijuit gaat, kan mensen woest maken, net als een moordzaak waarbij twee verdachten door een gerechtelijke dwaling onschuldig tot tien jaar cel worden veroordeeld. Al te ambitieus infiltreren in de drugshandel door de politie in de jaren negentig heeft tot een reeks nieuwe regels geleid voor de opsporing. Sommige rechercheurs en officieren van justitie roepen nu dat zij door al die regels nauwelijks meer aan hun werk toekomen. Ook daar is frustratie. Het is een voortdurend getouwtrek om meer en om minder regels, om meer en om minder geld.

Het resultaat van de strijd tussen doelen is dat Nederland jaarlijks ongeveer acht miljard euro aan belastinggeld uitgeeft aan criminaliteitsbestrijding en strafrechtshandhaving. Politie en justitie zijn door duizenden regels aan handen en voeten gebonden. Meer zit er klaarblijkelijk niet in. De eindeloze reeks compromissen waaruit de criminaliteitsbestrijding is voortgekomen leidt tot net zo’n sadistisch universum als die waar de gazelle en het jachtluipaard in leven. Politieke keuzes maken gaat niet zonder bloed aan de handen. Iedere Nederlander blijft onder de dreiging van criminaliteit staan, omdat er ook geld moet naar onderwijs, ouderen verzorgd moeten worden en de politie niet te hard en ongecontroleerd mag optreden.

Beweging richting meer criminaliteitsbestrijding

In reactie op de sterk stijgende criminaliteit in de jaren tachtig en negentig is het ‘publieke lichaam’ wel duidelijk geëvolueerd richting méér criminaliteitsbestrijding en strafrechtshandhaving. Het aantal gevangenen, hoe klein ook, is drie keer zo groot als in 1980. Het zijn vooral geweldplegers die de extra cellen vullen. In de jaren negentig is er 25 procent meer agenten per inwoner bijgekomen. Door dit soort keuzes zijn de kosten van politie en justitie per inwoner de afgelopen 15 jaar verdubbeld, zo blijkt uit cijfers van het WODC, het onderzoeksinstituut van het Ministerie van Justitie. Aan het bestrijden van de jeugdcriminaliteit wordt nu zelfs drie keer zo veel uitgegeven als 15 jaar geleden.

Toeval of niet, Nederlanders geven aan dat ze minder vaak met criminaliteit te maken hebben. Samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek heb ik eerder dit jaar voor het eerst de ontwikkeling van slachtofferschap van criminaliteit van 1980 tot nu in beeld gebracht, gebaseerd op antwoorden van honderdduizenden Nederlanders op vragen naar ervaringen met criminaliteit. Diefstal is na midden jaren negentig gedaald, tot het niveau van vóór 1980. Geweld is vooral de laatste jaren sterk gedaald en komt niet vaker voor dan in 1980. Ook voelen mensen zich veel veiliger – in tegenstelling tot wat vaak beweerd wordt. Ook hiernaar is jaar op jaar gevraagd in enquêtes. De antwoorden van al deze geënquêteerden samen geven natuurlijk een beter beeld dan de eigen ervaringen of die van bekenden.

Daling criminaliteit biedt geen troost voor slachtoffers

De verschuiving van middelen naar de criminaliteitsbestrijding en de daling in de criminaliteit bieden geen enkele troost voor degenen die slachtoffer worden van diefstal of geweld. Zij zijn slachtoffer van het compromis dat criminaliteitsbestrijding heet. En de miljarden die in politie en justitie zijn gestopt, zijn ten koste gegaan van de ouderenzorg, de gehandicaptenzorg en al die andere, belangrijke doelen. De tachtigjarig oude vrouw die wordt vergeten door overbelaste verplegers en die stilletjes vereenzaamt en verhongert, moet weten: het heeft wat gekost en niemand is er tevreden mee, maar er is meer blauw, er zijn een hoop cellen bijgekomen en de criminaliteit is gedaald.

* Dit artikel is eerder verschenen in NRC Handelsblad van 12 december, 2009.

Ben Vollaard, “Het compromis dat criminaliteitsbestrijding heet”, Me Judice, jaargang 2, 15 december 2009

Dit artikel kan worden overgenomen met bronvermelding. Toezending van bewijsexemplaren wordt op prijs gesteld. © Me Judice