Mijn economiemuseum: de homo economicus

Onderwerp:
Mijn economiemuseum: de homo economicus image
Afbeelding ‘E-Volve’ van Keoni Cabral (CC BY 2.0)
19 apr 2016

Bas Haring gaat de komende maanden zijn economiemuseum inrichten. Door naar de economie van alledag te kijken laat hij in deze aflevering zien dat de homo economicus een waardige plek in zijn museum verdient. Ondanks alle kritiek blijft dit schepsel een nuttige rol spelen als je de handelingen van de mens wilt begrijpen. Wanneer je weet wat mensen willen, weet wat ze proberen te vermijden, en ervan uitgaat dat ze het ene min of meer rationeel of systematisch afwegen tegen het andere, dan wordt het onbegrijpelijke begrijpelijk.

Raadsel

Dit raadselachtige briefje hangt op het toilet van het café in mijn dorp (zie hieronder). Raadselachtig omdat mijn dorp in Waterland ligt dat niet voor niets zo heet. Overal is water. Mijn eigen huis is door water omringd waardoor ik technisch gesproken op een eiland woon, en als het een beetje regent staan de straten blank. Water is in Waterland dan ook spotgoedkoop. Tot een paar jaar terug was het zelfs gratis en tegenwoordig kost het slechts een achtste cent per liter. Waarom zou het café dan gebruik maken van gerecycled water? Dat is immers duurder dan het gewone water uit de kraan.

 

De oplossing is dat het café helemaal geen gerecycled water gebruikt. "Dat briefje hangt er alleen maar vanwege de wandelaars," aldus barvrouw Yvonne. "Die willen hun waterflessen bijvullen en zijn te bescheten dat aan mij te vragen. Ze gaan lopen hannesen met hun flessen onder het fonteintje in het toilet. Dat past allemaal niet en het wordt een kliederboel, die ik dan weer op moet ruimen."

Yvonne had eerst een briefje opgehangen waarop stond dat wandelaars hun flessen gratis mogen bijvullen aan de bar, maar dat hielp niet. Blijkbaar zijn wandelaars inderdaad een beetje bescheten. Liever privé een waterfles bijvullen dan publiekelijk om gratis water vragen.

Het huidige briefje van Yvonne werkt wel. En het werkt omdat Yvonne terecht veronderstelt dat wandelaars bepaalde wensen hebben, in dit geval vers water, en bepaalde zaken liever vermijden. En in die zin houdt het briefje, wat mij betreft, een pleidooi voor de zo verguisde "homo economicus". Maar vooral houdt dat briefje dat pleidooi omdat iets wat onbegrijpelijk leek – dat briefje – plots begrijpelijk wordt door de drijfveren van de persoon achter het briefje te kennen.

Homo economicus

Toen ik drie jaar geleden voor het eerst in mijn leven in contact kwam met het economisch vakgebied had ik nog nooit van de homo economicus gehoord. Misschien had ik er overheen gelezen, of misschien was het toen nog niet zo'n onderwerp. Maar tegenwoordig hoor ik er regelmatig over en vooral in negatieve zin. Het idee van de homo economicus zou een grote vergissing zijn. Aldus verschillende in economie-geïnteresseerden zoals economisch journalisten en jonge economen die ik afgelopen tijd regelmatig gesproken heb, en die gefrustreerd zijn dat ze in hun opleiding van die lariekoek op de mouw gespeld krijgen. Maar wat is die homo economicus eigenlijk, en is dat idee wel zo slecht?

Volgens mij is de homo economicus het idee dat de mens begrepen kan worden als een wezen dat min of meer berekenend zoveel mogelijk van het wenselijke wil tegen zo min mogelijk van het onwenselijke. Dat klinkt niet als een heel vreemd idee. Biologen doen net zoiets wanneer ze dieren proberen te begrijpen. Mijn vrouw en ik hebben thuis twee varkens en mijn vrouw, die bioloog is, voert wel eens eenvoudige experimenten met ze uit. Zo heeft ze eens een wortel pal voor hun neus gelegd en een appel, die ze lekkerder vinden, wat verderop. En dan kijken wat die beesten doen. Ligt de appel ver, dan blijken ze eerst de wortel te pakken, om later, als de wortel op is alsnog de appel te gaan zoeken. Maar ligt de appel dichterbij dan kiezen ze dáárvoor. Aldus mijn vrouw lijkt het alsof onze varkens een soort van berekening doen: ze wegen de afstand die ze moeten lopen af tegen het voordeel van een appel boven een wortel. Niemand vindt mijn vrouw vreemd als ze dit zegt, of vindt dat ze een rare visie op varkens heeft. Sterker nog: weten wat de wensen van varkens zijn, weten wat ze liever vermijden, en weten hoe ze het ene tegen het andere afwegen is zo ongeveer hetzelfde als begrijpen wat er in die beesten omgaat. Feitelijk beschouwt mijn vrouw onze varkens als een "porcus economicus" en dat past ook wel bij de positie die ze als objectieve, afstandelijke wetenschapster hanteert ten opzichte van haar studie-objecten.

Begrijpelijke robots

Een paar weken terug heb ik de film Ex Machina gezien. Over een robot die in een laboratorium ontwikkeld is om zoveel mogelijk op een mens te lijken. Qua gedrag. Het is een aan de ene kant een saaie film, omdat er feitelijk weinig meer plaatsvindt dan conversaties tussen de robot en een tweede hoofdpersoon. Maar het is ook een boeiende film omdat je als kijker de uitspraken van de robot steeds niet goed kan plaatsen. De hele tijd vraag je je af waarom de robot zegt wat ze zegt – de robot is een zij – en wat ze precies bedoelt. Totdat aan het eind van de film blijkt dat de robot uit het lab wil ontsnappen, en daar ook in slaagt. Opeens valt alles op zijn plaats: dáárom gedroeg ze zich dus zoals ze zich gedroeg. Door de drijfveren van die robot te kennen veranderde ze in een begrijpelijk wezen. En dat is in wezen de essentie van de homo economicus.

Uiteindelijk is wat mij betreft de homo economicus niets meer dan het uitgangspunt dat mensen begrijpbaar worden wanneer je weet wat ze willen, weet wat ze proberen te vermijden, en ervan uitgaat dat ze het ene min of meer rationeel of systematisch afwegen tegen het andere. Toch niet een heel vreemd uitgangspunt.

Kritiek

Maar er is dus kritiek op die homo economicus. In de eerste plaats lijkt-ie een platte hedonist te zijn die slechts zoveel mogelijk van het plezierige wil tegen zo min mogelijk van het onplezierige – lekker eten, mooie spullen en zoveel mogelijk op vakantie. Maar dat is een misverstand. Economen laten volkomen in het midden wat een homo economicus wil en juist wil vermijden. Sommige mensen willen lekker eten, anderen geven om status, en weer anderen verbeteren liever de wereld. Het is economen volkomen om het even. Dát kun je als kritiek hebben. Maar de homo economicus is geen platte levensgenieter.

De kritiek die ik het meest gehoord heb zit 'm in het berekenende of rationele van de homo economicus. Hij is een beetje een Mr. Spock – de hyperrationele wetenschapper uit Star Trek. Alsof wij in hoofd steeds rekensommetjes aan het maken zijn. Maar ook deze kritiek is onterecht. Net zo min als mijn vrouw ervan uitgaat dat onze varkens echt kunnen rekenen, gaat een econoom ervan uit dat de homo economicus werkelijk rekent. Het is slechts zo dat varkens, en wijzelf, begrijpbaar worden op het moment dat je doet alsof zij, en wij, rekenen. Dat is nogal een verschil. Een meteoroloog gebruikt wiskunde om het weer te begrijpen en te voorspellen. Maar geen meteoroloog veronderstelt dat luchtstromen wiskunde kennen.

Voor zover zie ik dus geen redenen om boos te worden op die homo economicus en hem per se te verbannen. Maar er is ook terechte kritiek. En die zit hem in de aard van de ratio die hij geacht wordt te hebben. Die is namelijk nogal irreëel. Het zijn wederom mijn varkens die dat mooi illustreren.Ik heb ooit een van mijn varkens voor duizend euro door de dierenarts laten opereren. Mijn buurman vond dat belachelijk veel geld: "Zo'n beest kost nieuw nog geen honderd euro en jij geeft er duizend euro aan uit!" Maar ik vond het logisch en geen enkel probleem. Ik heb niet álles voor mijn varkens over maar toch zeker wel die duizend euro. Ik schat zo in dat het bij twee- à drieduizend euro stopt.

"Dat betekent dus," reageerde een economenvriend, "dat ik jouw varken voor drieduizend euro kan kopen." Ik reageerde verbaasd: waarom zou dat logisch zijn? "Nou," antwoordde hij, "als jij je varken naar de dierenarts brengt en daar duizend euro moet betalen, dan koop je als het ware dat varken voor dat bedrag. Wanneer die drieduizend euro het maximum is, dan is dat varken of drieduizend euro je blijkbaar om het even. Als je consequent zou zijn, dan zou je je varken dus voor 3001 euro of meer verkopen." Het klinkt logisch en inderdaad consequent, maar het is simpelweg niet waar. Ik heb geen tienduizend euro over voor een operatie van mijn varken, maar voor datzelfde bedrag mag je m'n varken niet kopen. Voor nog geen ton niet. Dat kan best inconsequent zijn. Of irrationeel. Dat zij dan zo. Maar dat maakt mij nog geen homo in-economicus. Dat maakt mij simpelweg een iets andere homo economicus dan men voorheen veronderstelde.

Homo economicus voldoet nog goed

Naast dat varken-voorbeeld zijn er talloze voorbeelden die laten zien dat mensen zich anders gedragen dan economen altijd dachten. De gedragseconomie zit er vol mee. Maar dat betekent volgens mij niet dat de homo economicus op de schop moet. Het betekent simpelweg dat-ie wat aanpassingen behoeft. Misschien is de reële homo economicus ietsje minder econoom. Maar het hele idee dat je de mens kunt beschouwen als een wezen dat bepaalde dingen wil en andere dingen juist niet, is handig en helpt je de mens te begrijpen.

Precies dat laat dat briefje in het café mij zien. Op zichzelf is het een raadselachtig briefje. Maar toen ik de drijfveren van barvrouw Yvonne leerde kennen en inzag dat zij dat briefje na een weloverwogen en rationele overweging daar opgehangen had, werd het een begrijpelijk briefje voor me. Door Yvonne als een homo economicus te zien werd het onbegrijpelijke begrijpelijk. En dat is precies waartoe hij bestaat.

Te citeren als

Bas Haring, “Mijn economiemuseum: de homo economicus”, Me Judice, 19 april 2016.

Copyright

De titel en eerste zinnen van dit artikel mogen zonder toestemming worden overgenomen met de bronvermelding Me Judice en, indien online, een link naar het artikel. Volledige overname is slechts beperkt toegestaan. Voor meer informatie, zie onze copyright richtlijnen.

Afbeelding
Afbeelding ‘E-Volve’ van Keoni Cabral (CC BY 2.0)

Ontvang updates via e-mail