Weg met btw op groente en fruit

Overgewicht neemt epidemische vormen aan

Rond de helft van de Nederlanders is te zwaar, een op de negen heeft zelfs ernstig overgewicht (obesitas). De laatste Volksgezondheid Toekomst Verkenning van het RIVM uit maart 2010 concludeert dat ondanks voorlichtingscampagnes het aantal mensen in Nederland met overgewicht niet afneemt. De jeugd heeft de toekomst, en dat belooft in dit geval niet veel goeds: maar liefst één op de zeven kinderen in de leeftijd van 2 tot 9 jaar is te zwaar. Kortom, nieuwe generaties gaan het, als er niets verandert, nog ‘zwaarder’ hebben. Obesitas wordt vaak geassocieerd met hart- en vaatziekten op latere leeftijd, maar kan bij kinderen al tot suikerziekte en vaatafwijkingen leiden.

Dat hangt veelal samen met leefstijl, en de zorg daarover is dan ook niet nieuw. De vorige Volksgezondheid Toekomst Verkenning uit 2006 concludeerde al dat ongezond gedrag in Nederland een probleem was, en dat er met het bevorderen van een gezonde leefstijl nog veel winst te behalen viel. Eerder, in 2003, stelde de Gezondheidsraad al vast dat overgewicht in Nederland epidemische vormen had aangenomen, met alle gezondheidsrisico’s en hoge kosten voor de gezondheidszorg van dien.

Ook stelde de raad toen dat er geen interventiestrategieën bekend waren die effectief gewichtstijging kunnen voorkómen. Kortom, er was in 2003 weinig optimisme over het welslagen van preventiebeleid. Achteraf terecht, want het RIVM concludeert nu dat dit beleid niet tot wezenlijke gedragsverandering heeft geleid. De politiek is zich daarvan bewust, maar weet niet goed hoe het probleem dan wel aan te pakken.

Contraproductieve informatie

“Wat wel lastig is, is de preventieportefeuille. Die heeft al snel te maken met de leefstijl van mensen. Via voorlichting kun en mag je mensen wel bewust maken, maar keuzes over eten, bewegen, drinken en roken blijven terecht altijd een keuze van mensen”, aldus minister Klink in een interview in 2009. Onderzoek in de VS laat zien dat informatie in sommige gevallen contraproductief kan zijn. In enkele Amerikaanse staten hebben ketenrestaurants sinds 2008 de wettelijke plicht om op het menu naast prijs ook aantal calorieën te vermelden. Heeft het geholpen? Volgens onderzoek van Downs, Loewenstein en Wisdom (2009) niet of nauwelijks, en mensen die op dieet waren bestelden ‘dankzij’ de calorie-informatie gerechten waar ze nog dikker van werden. Een mogelijke reden is dat ze denken ‘200 calorieën, dat valt mee’ en dan voor de bijl gaan. Ook om andere reden zijn informatie- en overredingscampagnes wellicht niet zo onschuldig als ze lijken: ze leggen een psychologische belasting op aan wie gewoon doorsnoepen, maar zich daarover intussen wel schuldig voelen.

Wilskracht

Ongezond eten en te weinig bewegen zijn vaak niet zozeer een kwestie van niet weten en niet willen, als van te weinig wilskracht. Vraag mensen wat ze over een week in de pauze willen eten, fruit of chocola, en de meesten zeggen fruit. Ga vandaag in de pauze langs met een mand vol fruit en chocoladerepen en rara wat kiezen diezelfde mensen? Chocola natuurlijk. De gedragseconomie noemt dit tijdsinconsistente preferenties: we weten wat we willen voor de lange termijn, maar we bezwijken voor iets anders als het water ons in de mond loopt. Onze omgeving is ook nog eens obesogeen: bewegen is duur, snoepen goedkoop. Althans, op de korte termijn, want obese mensen verdienen, ceteris paribus, minder voor hetzelfde werk, blijkt uit onderzoek van Tekin en Wada.

Wat wel helpt? Meer onderzoek naar interventiestrategieën die aangrijpen bij het wilskrachtprobleem is aan te bevelen. Een aanpak die lijkt te werken, is gezonde gerechten prominent op de menukaart zetten, en hoogcalorische wel aan te bieden, maar niet in grote letters. Dat heeft effect, blijkt uit onderzoek: wie trek heeft wil snel bestellen, en wie zich heeft voorgenomen gezond te eten wordt een handje geholpen doordat de vette keus net iets meer moeite kost.

Deze aanpak vereist medewerking van de horeca. Maar de afgelopen decennia zijn fruit en groente steeds duurder geworden in vergelijking met andere voedingsmiddelen [zie grafiek]. We kunnen van partijen in de marktsector moeilijk verwachten dat ze zichzelf de das omdoen. Help ze daarom door de btw op groente en fruit af te schaffen. Dat vereist wellicht een aanpassing van een EU-richtlijn, maar ook in andere landen – Duitsland voorop – zitten ze met de handen in het haar over het obesitasprobleem. De moeite van het proberen waard.

* Dit artikel verscheen eerder in NRC Handelsblad van 4 mei 2010 in het kader van de samenwerking tussen NRC Handelsblad en Me Judice.

Referentie:

Downs, J.S., G. Loewenstein, en J. Wisdom, 2009, "Strategies for Promoting Healthier Food Choices." American Economic Review, 99(2): 159–64.