Hoe Apple en IKEA de pensioenfondsen kunnen redden

Een relevantere vraag is hoe nu verder. De meeste aandacht gaat uit naar de sociale partners die onderhandelen over een nieuw pensioenregeling om pensioenen betaalbaar te houden. Maar evenzo belangrijk voor de lange termijn houdbaarheid is dat pensioenfondsen met een frisse blik naar hun eigen organisatie kijken – hoe kunnen zij beter beleggen? Om beter te beleggen moeten Tweede Kamerleden en fondsen niet te rade gaan bij superbeleggers of slimme analisten, maar gewoon in de huiskamer kijken. Apple en Ikea zijn hierbij aansprekende voorbeelden, want deze ondernemingen weten als geen ander hoe slim ontwerp en lage kosten met elkaar te combineren zijn.

Kosten doen er toe

Startpunt moet zijn dat kosten centraal staan. Kunnen wij dezelfde of zelfs betere dienstverlening aanbieden met minder grondstoffen en afval? Een normale vraag voor een industriële onderneming die duurzaam werkt, maar onontgonnen gebied voor de pensioenfondssector waar veel winst valt te behalen. Kosten en ontwerp van het beleggen voor het pensioen staan hierbij centraal. De vraag voor een pensioenfondsbestuurder is in dat geval: welke onderdelen van het beleggingsproces kan ik rustig weglaten die qua ontwerp overlappen, niets toevoegen en vooral kostbaar zijn in het onderhoud? Zo kan het pensioenfonds kosten en complexiteit van beleggingen drastisch verlagen, en toch hetzelfde rendement halen. Uit onderzoek blijkt dat een belangrijk deel van rendementsverschillen uit pensioenbeleggingen niet zozeer uit de combinatie van bijvoorbeeld aandelen en obligaties komt, maar vooral door de complexiteit van hoe er belegd wordt (zie Kennedy, 2007, of Clark en Urwin, 2007), bijvoorbeeld door ingewikkelde alternatieve beleggingen, optiecontracten of beleggingen toe te voegen die moeilijk verkocht kunnen worden. Daarnaast zijn kosten een dominante factor die het netto rendement van pensioenfonds sterk beïnvloeden (Koedijk et al. 2010). Een pensioenfonds kan kosten verlagen door de schaal waarop men opereert te vergroten (Ambachtsheer, 2009), maar ook door gewoon slimme keuzes te maken, zoals door het beleggingsproces vooral eenvoudig te houden. Verwacht rendement is onzeker, kosten staan vast. Pensioenfondsen kunnen beleggingen kiezen met 0,1% aan kosten , maar ook 1% aan kosten. Als we deze keuzes naast elkaar zetten, zou er tegen 2020 een verschil van bijna 10% zijn in tien jaar tijd. Dat is eenvoudig verdiend geld waarmee pensioenen weer geïndexeerd kunnen worden.

Kosten kunnen ook verlaagd worden door slimmer in te kopen bij banken, vermogensbeheerders en verzekeraars. Elk pensioenfonds heeft bijvoorbeeld wel een verzameling aan beleggingen waarvan het belang in de portefeuille eigenlijk te klein is ten opzichte van de moeite die erin gestoken moet worden. Zulke beleggingen voegen op zich niets toe aan het totale rendement, zijn duur in onderhoud, en lastig in de aansturing. Microfinanciering of themafondsen die beleggen in onderwerpen als energie, water of infrastructuur, zijn hiervan aansprekende voorbeelden. Dat valt beter en vooral veel goedkoper te organiseren. Zo staat de gezamenlijke inkoop van beleggingen nog in de kinderschoenen. Het blijft een raadsel waarom pensioenfondsen dit niet organiseren en niet in rap tempo inkoopcooperaties oprichten.

Steve Jobs van de succesvolle computergigant Apple zou wel raad weten met de uitdaging van het pensioen: “een goed ontwerp gaat niet over hoe iets voelt of er uit ziet. Het gaat erom hoe het werkt”. Steve Jobs vertaalt dat in de dagelijkse praktijk door alle overbodige ballast resoluut weg te snijden. Of beter nog, een product van de grond af aan ontwerpen waar geen coderegel in het programma, of functionaliteit op de iPad of iPhone te veel is. Elegantie, en daarmee gemak voor de gebruiker tegen de laagst mogelijke kosten staan voorop.

Als we dit model vertalen naar de pensioensector betekent dat dat een pensioenfonds bijvoorbeeld nadrukkelijk kiest voor standaardisatie in de aankoop. Waarom immers de hele wereld over zoeken naar het mooiste product, als je eenvoudig goede onderdelen kan aanschaffen die op de plank liggen, met een duidelijke gebruiksaanwijzing? De Billy boekenkast van Ikea is er groot mee geworden. Sinds 1979 zijn er 41 miljoen kasten van verkocht. Past in elk interieur, is met elk budget aan te schaffen. Het vergt enige handigheid zoiets te assembleren, maar dan heb je ook wat tegen een goede prijs. Ingvar Kamprad, de oprichter van Ikea weet waarom: verspilling van grondstoffen bij Ikea is een doodzonde. Elke werknemer is daarvan doordrongen. De meeste Nederlandse interieuren hebben ondertussen IKEA als basis, waarnaast de gelukkige huiseigenaar hier en daar accenten neerzet.

Alles draait om de eenvoud

Apple en IKEA bieden duidelijke voorbeelden hoe pensioenfondsbesturen de komende strategische veranderingen het hoofd kunnen bieden. Pensioenfondsen zijn de afgelopen tijd op de nek gezeten door commissies die constateerden dat beleggingen niet goed werden aangestuurd. In reactie hierop zijn externe deskundigen aangetrokken, bestuurscommissies ingesteld en is een nieuwe industrie ontstaan met betrekking tot monitoring en angstaanjagend gecompliceerde rapportages.

Het voorbeeld van Apple en IKEA laat echter zien dat het antwoord ook zit in een andere visie op het ontwerp van de pensioenbeleggingen. De overbodige complexiteit in pensioenfondsbeleggingen kan teruggedrongen worden. Met elke strategie of beleggingen zou het bestuur zich moeten afvragen – als ik dit eruit haal, heeft dat dan een zichtbaar effect op mijn rendement en risico? Wat resteert zijn robuuste uitgangspunten – zeg maar beleggingsovertuigingen - waarmee een pensioenfonds zijn doelen haalt, ontdaan van franje. Duidelijke ideeën over kosten, diversificatie en andere belangrijke beleggingsdebatten die het pensioenfonds raken (Koedijk en Slager, 2010).

Elk nieuw idee om een belegging toe te voegen kan daaraan afgemeten worden. Stel dat het bestuur een voorstel krijgt voor een nieuwe strategie, dan zou de vraag vanaf nu moeten zijn - hebben we het echt nodig? En als het antwoord ja is, zijn er mogelijkheden om het zo gestandaardiseerd en tegen zo laag mogelijke kosten uit te voeren.

Overstappen van Windows naar Apple en Ikea?

In onze ervaring is elke aanpassingen van de pensioenbeleggingen vaak een uitbreiding ervan. De analogie met de ontwikkelingen van Microsoft is hierbij opvallend. Vista, het met veel aplomb aangekondigde besturingssysteem voor Windows, liep snel vast in het dagelijks gebruik. Het programma was te veelomvattend en te complex geworden, zeker gezien de verwachtingen die gebruikers erbij hadden – email, een brief schrijven en een spreadsheet gebruiken. IT’ers konden niets anders dan terug naar de tekentafel, en vooral veel schrappen. Tweede Kamerleden zouden er op 31 maart dus goed aan doen om Apple en Ikea te bestuderen, als toekomstige modellen voor de pensioensector. Het komt vooral aan op slim ontwerp in combinatie met eenvoud. Alle ruimte aan de iPensioen of PensioenBilly!

Referenties

Ambachtsheer, K., 2009, Scale in Pension Fund Management: Does it Matter?, The Ambachtsheer Letter #280, KPA Advisory Services Ltd., Toronto.

Clark, G.L., en R. Urwin, 2007, Best-practice investment management: lessons for asset owners from the Oxford-Watson Wyatt project on governance, Oxford University.

Kennedy, Ian, 2007, Beyond Asset Allocation: Next Steps, presentation held at CFA Congres 2007

Koedijk, C.G. en Slager, A., 2010, Investment Beliefs: A positive Approach to Institutional Investing, Palgrave Macmillan.

Koedijk, C. G., Slager, A. en Bauer, R., 2010, Investment Beliefs that Matter: New Insights into the Value Drivers of Pension Funds (May 8, 2010)