Ondernemers zijn net zo betrouwbaar als politici

De leugen regeert

Als de kredietcrisis één ding duidelijk heeft gemaakt, dan is het wel dat het buitengewoon gevaarlijk kan zijn om ondernemers zomaar op hun woord te geloven. Wie had gedacht dat Bernard Madoff maar liefst 50 miljard dollar kon laten verdwijnen, alvorens het spoor van ellende dat hij aanrichtte boven tafel kwam?

Toch staat deze casus niet op zichzelf. Er zijn talloze voorbeelden van ondernemers die hun succes bouwden op bedrog. Het is terecht dat politici daarom oproepen tot actie om normbesef en integriteit in het bedrijfsleven te bevorderen. Maar, intussen, wie in Nederland vertrouwt nog de politici? Wat deden bijvoorbeeld al die VVD'ers bij de DSB Bank? Zijn niet juist politici aartsleugenaars?

Dat lijkt een boute conclusie. Maar Hannah Arendt laat in haar essay 'Lying in Politics' (gepubliceerd in de bundel Crises of the Republic) zien dat daar goede gronden voor zijn. In dit essay stelt zij dat betrouwbaarheid geen politieke deugd is.

Waarheid en eigen visie liggen vaak niet in elkaars verlengde

Een eerste reden is dat politici een visie over de toekomst hebben en de wereld dienovereenkomstig willen veranderen. Zij hebben de mentale vaardigheid zich los te maken van de gegeven werkelijkheid en een andere werkelijkheid daarvoor in de plaats te stellen. Maar om deze verbeelding tot leven te wekken, moeten politici ook hun publiek overtuigen van hun visie. Volgens Hannah Arendt bestaat politiek bedrijven namelijk voor de helft uit visievorming en voor de andere helft uit het overtuigen van andere mensen van deze visie. Maar waarheid en visie liggen vaak niet in elkaars verlengde. Een politicus die effectieve invloed wil uitoefenen, zal daarom alleen die feiten communiceren die passen in de eigen visie.

Een tweede reden is dat politici zich laten voorlichten door politieke adviseurs die plannen en modellen gebruiken die de politiek sturing geven. In tegenstelling tot wetenschappers hebben zij echter niet het geduld en de tijd om te toetsen of deze modellen ook realiteitsgehalte hebben. Het is dan veel makkelijker om de feiten aan te passen aan het model dan omgekeerd.

Een laatste reden die Hannah Arendt opvoert, is dat politici het gevaar lopen slachtoffer te worden van zelfmisleiding. Want de psychologie leert dat om een visie overtuigend te kunnen brengen, men daar zelf ook rotsvast van overtuigd moet zijn. Op zich is dat heel positief en noodzakelijk.

Het overtuigd zijn van de eigen visie en de feiten daarop kunnen aanpassen, biedt de kracht om de werkelijkheid ook echt te veranderen. Het is de kracht van de idee. En als de vonk overslaat en het publiek de visie omarmt, dan wordt het erg moeilijk om feiten die deze weerspreken te willen zien, laat staan open te communiceren.

De visie verbeeld

Onze stelling is nu evenwel dat deze mechanismen ook werkzaam zijn in het bedrijfsleven. Allereerst beschikken ook ondernemers over de vaardigheid om visionaire beelden te creëren over hoe de toekomst eruit kan zien en over de wil om de werkelijkheid dienovereenkomstig te veranderen. Ondernemen is immers gebaseerd op innovatie. Een nieuw product is verbeelding in actie.

Producten zijn de belichaming van ideeën die eerst enkel in de hoofden van ondernemers zitten alvorens zij die tot uitdrukking brengen door in actie te komen. Om deze ideeën commercieel succesvol te maken, worden er heel bewust beelden gecreëerd om klanten en medewerkers aan het bedrijf te binden. Onwelkome feiten hebben de potentie om deze beelden te verstoren en een bedrijf zal er alles aan doen om deze deconstructie tegen te gaan.

Wie herinnert zich niet de jarenlange pogingen van Philip Morris om onderzoeksgegevens over de schadelijke effecten van roken onder het vloerkleed te vegen?

In de tweede plaats maken ook leiders in het bedrijfsleven steeds meer gebruik van strategische meerjarenplannen om hun organisatie sturing te geven. Als een ondernemer zijn hele gewicht op een bepaald plan zet, maar de veronderstellingen waarop het plan berust ondeugdelijk blijken, is het verleidelijk om de realiteit aan te passen aan het plan. Temeer omdat er geen duidelijke indicatoren zijn die ons vertellen wanneer wij de wereld van fantasie of bewuste misleiding ingaan.

Zolang er tijd is, is het immers nooit helemaal uitgesloten dat de situatie geleidelijk weer in overeenstemming kan worden gebracht met het plan.

Tot slot, ook ondernemers blijven vaak in het bedrijfsplan geloven als de feiten de realiteit steeds verder ondergraven. Dat is vaak ook juist de kracht van ondernemers. Maar het betekent wel dat buitenstaanders altijd op de hoede moeten zijn en de gecommuniceerde 'feiten' met een korrel zout moeten nemen.

DSB Bank

Het is verleidelijk om het bovenstaande te illustreren aan de hand van de DSB Bank. Ook DSB-directeur Scheringa beschikte over de vaardigheid om een andere werkelijkheid te zien - van een kleine bank die zich een plek verovert tussen de grote banken. Hij bouwde aan een reputatie van een bank van een gewone jongen die zijn personeel bij de voornaam kent en de samenleving een warm hart toedraagt door sport en cultuur financieel mogelijk te maken, maar die dwarsgezeten wordt door de grote banken en hun beschermers.

Dat de DSB Bank zelf de gewone man doelbewust in een voor DSB lucratieve financiële fuik liet zwemmen, waaruit deze niet meer kon ontsnappen, paste niet bij dat imago. Alles werd eraan gedaan om het beeld van de kleine succesvolle bank in stand te houden door soepel om te gaan met feitelijke informatie.

Scheringa en Berlusconi

Maar Dirk Scheringa is toch niet representatief voor het hele bedrijfsleven? Nee, dat is waar. Maar de les van de politieke analyse van Hannah Arendt is niet dat politici of ondernemers van nature leugenachtiger zijn dan anderen. Het cruciale punt is dat de noodzakelijke dynamiek van het politieke proces en het ondernemen hen wel meer dan anderen verleidt om de waarheid te mengen met halve waarheden of hele leugens. Vooral als er veel op het spel staat. Het is daarom terecht dat in het maatschappelijk debat naar middelen wordt gezocht om leidinggevenden vooraf extra te wapenen tegen deze verleiding. Maar tegelijkertijd is het ook zaak dat wij ons realiseren dat de spanning altijd zal blijven bestaan.

Hannah Arendt laat zien dat dat inherent is aan politiek bedrijven en in het voorgaande hebben wij aangetoond dat dat evengoed ook voor ondernemen geldt. Burgers en consumenten dienen daarom met de hulp van onafhankelijke media ook altijd zelf alert te blijven, zodat zij geen burgers van een tweede Berlusconi of klanten van een volgende Dirk Scheringa worden.

Dit artikel is eerder verschenen in het Nederlands Dagblad van 19 december 2009.