Denk aan wat na de crisis gaat komen

De kredietcrisis wordt een test voor onze polderdemocratie. Het kabinet staat onder toenemende druk van allerlei belangengroepen om links en rechts pleisters te plakken, nu de kredietcrisis de reële economie in zijn greep krijgt. Bezien vanuit het overheersende gevoel van ontreddering is dat volstrekt begrijpelijk. Want het wordt steeds lastiger om een bedrijfstak te noemen waar men het niet moeilijk heeft. Maar het kabinet moet die druk van belangengroepen weerstaan. Als iedereen de verantwoordelijkheid voor zijn financiële kommer bij de overheid legt, hollen we niet alleen de staatskas uit, maar tasten we ook de herstelkracht van onze economie aan.

Japan of de kunst van het uitstellen

En dan kan de crisis lang duren. Japan kende meer dan tien verloren jaren na het barsten van een economische zeepbel. Japan hield zwakke bedrijven zoveel mogelijk overeind en putte de staatskas uit met allerlei subsidies voor belangengroepen. Toen de bodem van de schatkist was bereikt moesten de belastingen worden verhoogd. Dit draaide het nakende herstel de nek om en verlengde de crisis nodeloos. Deze Japanse les leert ons dat het onverstandig is om aanpassingen uit te stellen. De crisis moet zijn louterende werk kunnen doen, door de excessen en de scheefgroei die in de afgelopen overspannen jaren zijn ontstaan, te corrigeren. Hoe langer zwakke bedrijven die te gemakkelijk krediet kregen door de overheid overeind gehouden worden, hoe lastiger ze het voor solide ondernemingen maken om te herstellen.

Japanse toestanden zijn ook in ons land niet ondenkbaar. Belangengroepen proberen de overheid te verleiden maatregelen te nemen die weliswaar sociaal lijken, maar in werkelijkheid volstrekt contraproductief zijn. Langdurige werktijdverkorting is zo’n voorbeeld. Het kabinet stelt terecht dat werktijdverkorting een tijdelijke maatregel is. Maar belangengroepen blijven keer op keer pleiten voor verlenging. Dit kortzichtige gedrag is heilloos en moet zo snel mogelijk worden verlaten. Hoe eerder we ons aanpassen aan een nieuwe wereld waarin banken minder makkelijk krediet verstrekken, hoe sneller en krachtiger het herstel straks is. Vakbonden, brancheverenigingen en andere belangenbehartigers moeten over hun schaduw heen springen door zelf verantwoordelijkheid te nemen om sterker uit deze crisis te komen in plaats van naar den Haag te reizen.

Een new deal tussen werknemers en werkgevers

Hoe zou een new deal tussen werknemers en werkgevers er vandaag uit kunnen zien? In de crisis van begin jaren tachtig ging het om de uitruil van loonmatiging tegen korter werken. Nu zou het neerkomen op scholing en publieke en private investeringen in een hogere arbeidsproductiviteit en een duurzame economie aan de ene kant, tegen langer werken en een beter functionerende arbeidsmarkt voor ouderen aan de andere kant. Want waren de pensioenen al kostbaar door de stijgende levensverwachting; de crisis maakt ze nog duurder. Investeren in mensen wordt daardoor nog belangrijker zodat mensen met plezier tot op hogere leeftijd kunnen doorwerken. Een jaar langer doorwerken levert gemiddeld een 8 procent hoger pensioen op. Daarom moeten mensen die dat willen na hun 65ste gewoon kunnen blijven doorwerken zonder dat ze op hun 65ste vanwege hun leeftijd worden ontslagen. Werkgevers dienen de voorwaarden te scheppen waardoor dit kan; werknemers moeten bereid zijn zich als onderdeel van hun arbeidscontract voortdurend te laten bijscholen zodat hun vaardigheden blijven aansluiten bij de steeds weer veranderende noden van de samenleving.

Niet beschermen maar belonen van vernieuwing

Er staan de economie in de komende jaren heel wat uitdagingen te wachten in de vorm van klimaatverandering, vergrijzing en energieschaarste. De economie zal in de toekomst moeten functioneren met minder werknemers van onder de 50, energie, krediet en risico. Dat vraagt een compleet nieuwe manier van denken en produceren. De overheid moet mensen niet beschermen tegen het verloren gaan van hun baan, maar ze helpen bij het vinden van nieuw werk dat aansluit bij de fundamentele veranderingen in onze economie. De mobiliteitscentra zijn een goede eerste stap. Maar daarnaast zijn betere prikkels voor werknemers, werkgevers en de uitvoeringsorganisatie nodig om mensen zo snel mogelijk van baan naar baan te helpen. Wie als oudere vrijwillig een nieuwe uitdaging aangaat door van werkkring te veranderen, moet niet worden gestraft maar beloond.

Langer doorwerken

Door de sterk verslechterde situatie van de overheidsfinanciën zal de AOW-leeftijd eerder en sneller moeten worden verhoogd dan de commissie Bakker nog geen half jaar geleden suggereerde. Wanneer we in deze kabinetsperiode de begrotingsregels versoepelen en dat ruilen tegen het geleidelijk verhogen van de AOW-leeftijd na de volgende verkiezingen in 2011, slaan we twee vliegen in één klap. Ten eerste vergroten we nu de budgettaire speelruimte voor dit kabinet om de vraag naar arbeid zoveel mogelijk op peil te houden en daarmee menselijk kapitaal te koesteren door bijvoorbeeld gerichte publieke investeringen in een duurzame economie. In de tweede plaats vergroten we het arbeidsaanbod als de vergrijzing na 2011 niet alleen de economie maar ook arbeidsintensieve diensten zoals zorg en onderwijs onder druk zet. Dit is goed voor de staatskas. Hierdoor kunnen we, door middel van een ‘kop’ op de AOW, mensen met een klein aanvullend pensioen bijstaan als de aanvullende pensioenen langdurig niet kunnen worden geïndexeerd. Voor de mensen van wie niemand mag verwachten dat ze doorwerken tot de nieuwe AOW leeftijd moet er een aanvullende inkomensvoorziening komen op gemeentelijk niveau. Juist lokaal valt er van alles te doen in de vorm van vrijwilligerswerk. Dit houdt deze groep langer actief en betrokken.

Fiscale prikkels om te lenen en risico’s te nemen

De kredietverlening vermindert op dit moment omdat banken minder risico’s willen lopen en hun balansen willen herstellen. Het is onverstandig dit deleveraging proces te versnellen door het aanpakken van de fiscale hypotheekrente aftrek. Overshooting moet worden voorkomen. Maar na de crisis moeten fiscale prikkels verminderen om te lenen en complexe financiële constructies op te tuigen. Eigen vermogen financiering moet niet langer gediscrimineerd worden ten opzichte van vreemd vermogen. Verder zal de huursector groeien omdat eigen woning bezit relatief duurder wordt door een hogere risico inschatting van banken en consumenten. Ook zal de bouwsector moeten leren leven met hogere kosten van krediet.

Kijk vooruit naar de tijd na de crisis

De wereld wankelt en Nederland staat op een kruispunt. De samenleving moet afrekenen met het onverantwoorde korte-termijn gedrag van niet alleen bankiers maar ook van overgekrediteerde bedrijven, werkgevers die onvoldoende investeren in hun werknemers en werknemers die weigeren zich bij te scholen. Als alle maatschappelijke groeperingen het aandurven om de verworvenheden uit het verleden die niet meer passen bij deze tijd ter discussie te stellen, komen we sterker uit deze crisis. Laten we de onafwendbare veranderingen die op ons afkomen omdat we zuiniger moeten omspringen met energie, mensen, risico en krediet niet uitstellen, maar juist naar voren halen. Dan kan de crisis het beste uit onze polder naar boven brengen en komt Nederland er economisch, sociaal en moreel sterker uit tevoorschijn.

*Dit artikel is overgenomen door NRC, 11 februari 2009.