Geef iedere werknemer recht op keuze pensioenleeftijd

De kogel is door de kerk

De verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd komt eraan. In juni 2010 kwamen werkgevers en vakbonden in de Stichting van de Arbeid tot een akkoord over de toekomst van de AOW. Afgesproken werd dat in 2020 de AOW- en pensioenleeftijd omhoog zal gaan naar 66 jaar en in 2025 naar 67 jaar. Daarna wordt om de vijf jaar bekeken of de AOW-leeftijd verder omhoog moet. In 2030 zou het 68 jaar kunnen worden. Een jaar eerder met pensioen gaan kan, maar is niet gratis, want de AOW-uitkering gaat dan omlaag met 6,5 procent, niet alleen voor het extra jaar, maar voor de rest van het leven.

Inmiddels heeft de achterban van de FNV in ruime meerderheid ingestemd met het akkoord. De noodzaak van die verhoging was jaren geleden al duidelijk en is met de kredietcrisis en de daarmee gepaard gaande problemen voor de pensioenfondsen alleen maar groter geworden. Zonder veranderingen zullen de pensioenpremies verder omhoog moeten en betalen jongeren nog meer voor ouderen.

De helft van de extra jaren in goede gezondheid

De noodzaak tot verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd hangt samen met het steeds ouder worden van de gemiddelde Nederlander. De linkergrafiek geeft voor mannen de relatie weer tussen feitelijke leeftijd en verwachte leeftijd in 1950, 1980 en 2008. Het patroon in 1950 is nagenoeg gelijk aan dat van 1980. Op jonge leeftijd vrij vlak, maar vanaf het 50ste levensjaar steeds sneller stijgend. Pas de afgelopen dertig jaar is de verwachte leeftijd sterk toegenomen; voor jonge mannen zelfs meer dan 5 jaar. Maar ook voor ouderen is de verwachte leeftijd gestegen. In 1980 had een 65-jarige man gemiddeld nog 14,3 jaar te leven, inmiddels is dat 17,3. Dat lijkt mooi, maar de gezonde levensverwachting voor 65-jarige mannen is slechts toegenomen van 9,2 naar 10,4 jaar. Van de 3 extra levensjaren zijn er slechts 1,2 met een goede gezondheid. Vooruitgang, maar geen grote getallen en met de verhoging van de AOW- leeftijd naar 66 zou de toename in gezonde levensverwachting van de afgelopen dertig jaar vrijwel in één keer worden opgesoupeerd.

Grote verschillen naar opleidingsniveau

De gemiddelde levensverwachting is vooral door de gestegen kwaliteit van de medische zorg omhooggegaan. Maar het betreft wel de gemiddelde Nederlander. Zo is er een opmerkelijk verschil in levensverwachting tussen hoog- en laagopgeleiden. In de rechtergrafiek wordt de relatie tussen feitelijke leeftijd en verwachte leeftijd weergegeven onderscheiden naar opleidingsniveau en met een onderscheid tussen uiteindelijk verwachte leeftijd en de verwachte leeftijd in goede gezondheid. Hogeropgeleiden leven naar verwachting even lang in goede gezondheid als lageropgeleiden uiteindelijk leven. Voor hogeropgeleide mannen van 65 jaar geldt een levensverwachting van 19,5 jaar, terwijl dat bij lageropgeleide mannen van dezelfde leeftijd 15,4 jaar is, een verschil van 4,1 jaar. Qua gezonde levensverwachting is het verschil zelfs 7,5 jaar: 15,3 voor hogeropgeleiden en 7,8 voor lageropgeleiden. Verschillen in toegang tot medische zorg tussen hoger en lager opgeleiden en verschillen in zwaarte van het beroep kunnen van belang zijn, maar het zijn vooral verschillen in leefgewoonten die een rol spelen. Van de lageropgeleiden in de leeftijd 50 tot 65 jaar heeft 60 procent overgewicht en steekt 40 procent dagelijks een sigaret op. Van de hogeropgeleiden in dezelfde leeftijdscategorie heeft nog geen 40 procent overgewicht terwijl slechts 15 procent dagelijks een sigaret opsteekt.

Wie ongezond leeft heeft na zijn of haar 65ste levensjaar niet veel gezonde levensverwachting. De verplichte en uniforme verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd steekt schril af tegen de enorme verschillen in gezonde levensverwachting, ook al zijn die voor een groot deel vrijwillig. In het licht van die enorme verschillen ligt een differentiatie van de pensioengerechtigde leeftijd voor de hand. Maar die is niet gemakkelijk te realiseren.

Opleidingsniveau is moeilijk te legitimeren als criterium voor zo’n onderscheid. Er zijn veel lageropgeleiden die gezond leven, maar ook behoorlijk wat hogeropgeleiden die ongezond leven. De gezondheid als criterium lijkt ook niet verstandig, want dat zou een perverse prikkel kunnen hebben op ongezonde leefgewoonten. Keuzevrijheid met daaraan gekoppelde consequenties voor de hoogte van het pensioen (en AOW) ligt meer voor de hand. Eerder met pensioen? Geen probleem, maar wel met een lager pensioen. Langer doorwerken? Graag, minder tijd om te rentenieren, maar wel met een hoger pensioen.

Recht op keuze pensioenleeftijd

Voor sommige werknemers bestaat al zo’n keuzevrijheid. Zo kent het ABP een ‘keuzepensioen’ waarbij de werknemer met pensioen kan gaan tussen de 60 en 70 jaar. Het is ook mogelijk om geleidelijk met pensioen te gaan. Probleem is dat het geen vrije keuze is: de werkgever moet akkoord gaan. En voor veel werkgevers zijn oudere werknemers eerder een last dan een lust. Dus is het nog maar de vraag of werknemers langer mogen doorwerken ook als ze dit zouden willen.

Net als recht op deeltijdarbeid zou er ook recht op keuze van pensioenleeftijd en recht op gefaseerde pensionering moeten komen. Of de werkgevers dat nu leuk vinden of niet. De Wet gelijke behandeling zou het verbod van discriminatie op grond van leeftijd moeten uitbreiden zodat die ook ontslag bij het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd omvat. Vermoedelijk zullen vooral hogeropgeleiden van het recht op doorwerken gebruikmaken, want zij hebben nog niet zo lang gewerkt en nog een lang en gezond leven voor zich.

Dit artikel is op 27 juli 2010 verschenen in Schinkels Forum, een samenwerking tussen NRC Handelsblad en Me Judice.