Schaliegasrevolutie plaatst EU voor onaangename verrassing

Onderwerpen:
Schaliegasrevolutie plaatst EU voor onaangename verrassing image
Afbeelding ‘Oil-Shale Development…’ van SkyTruth (CC BY-NC-SA 2.0)

Winning van schaliegas en -olie heeft de laatste jaren een revolutie in de energiemarkt in de VS teweeg gebracht. Het idee dat schaarste en daardoor stijgende prijzen van fossiele energie het CO2-probleem zou oplossen blijkt een illusie, aldus de milieu-econoom Zoeteman en milieudeskundige Vellinga. De vondst van veel en goedkoop schaliegas maakt het aanzienlijk moeilijker om, zoals beoogd voor de EU een koolstofvrije energievoorziening te bereiken. Alleen zeer stringente, op CO2-gerichte maatregelen zullen de opwarming van de aarde beneden de twee graden kunnen houden.

Op weg naar CO2-vrije energievoorziening

Langzaam was er in de EU consensus aan het ontstaan dat uiterlijk in 2050 de Europese samenleving geen CO2 zou uitstoten. De Europese Commissie (2011) presenteerde in oktober 2011 het Energie-stappenplan 2050, dat laat zien hoe in 2050 80% minder CO2-uitstoot kan worden bereikt. De echte uitdaging blijkt daarbij te zijn om de energieproductie koolstofvrij te maken en alternatieve energiebronnen te ontwikkelen.

Zelfs het aan aardgas verslaafde Nederland (Zoeteman, 2011) heeft onder Rutte II in het Regeerakkoord de (internationale) doelstelling opgenomen om in 2050 een volledig duurzame energievoorziening te hebben. “Nederland […] moet een betekenisvolle bijdrage gaan leveren aan de snelle ontwikkeling van nieuwe energiebronnen als zon, wind, biomassa en geothermie.”  Voor een land dat zich tot nu toe vooral heeft laten leiden door de luxe van het hebben van een aardgasbel en de geringe noodzaak om op korte termijn te investeren in alternatieven belooft dit een hele omwenteling.

Het fossiele spook

En juist nu komt daar die tijding dat het ‘fossiele spook’ de kop weer opsteekt en wereldwijd roet in het eten gaat gooien van een duurzame energievoorziening. Schalieolie en -gas, vormen een al heel lang bekend fenomeen van olie- en gasreserves die opgesloten liggen in een hard gesteente dat als een uitgebreide pannenkoek op enkele kilometers diepte op veel plaatsen in de bodem zit. Wie had kunnen denken dat zoiets simpels als schaliegas alles in een ander daglicht zou kunnen plaatsen? In de VS is een methode ontwikkeld om met behulp van ‘fracking’ schaliegas en -olie tegen aantrekkelijke kosten te winnen. Uit milieu-oogpunt kleven hier echter nog al wat bezwaren aan omdat er veel water voor nodig is dat onder hoge druk met chemicaliën en zand in de bodem wordt gebracht in combinatie met horizontaal boren. Grondwatervervuiling is een van de bezwaren, naast bijvoorbeeld het vervuilen van drinkwater met explosief methaangas, het ontwijken van het gas naar de atmosfeer waar dit het broeikaseffect versterkt, en verstoring van het landschap door de vele boorputten die moeten worden aangelegd. Ondanks milieurisico’s is de winning van schalieolie en -gas, of ‘onconventionele olie- en gaswinning’ zoals het door de voorstanders liever wordt genoemd, in de VS aan een vlucht begonnen (zie figuur 1) die de Amerikaanse energieprijzen heeft verlaagd en de afhankelijkheid van olie- en gasimporten heeft verminderd. Volgens het Internationale Energie Agentschap (IEA, 2012) zal de VS hierdoor rond 2020 meer olie produceren dan Saoedi-Arabië en in 2030 zal de VS door deze ontwikkelingen een grotere gasproducent zijn dan Rusland..

Figuur 1: Gasproductie en bijdrage schaliegas in de VS over de periode 1990-2025

Figuur 1: Gasproductie en bijdrage schaliegas in de VS over de periode 1990-2025

Bron: US EIA, Annual Energy Outlook 2012.

Bovendien zal de VS op energiegebied in 2030 zelfvoorzienend zijn en wereldwijd zal gas de plaats van kolen als tweede fossiele brandstof hebben overgenomen. Immers, niet alleen in de VS maar ook in China, Australië, India, Brazilië en Europa is schalieolie en -gas te winnen. Even lijken alle zorgen om ‘peak oil’ te kunnen worden vergeten.

Weg CO2-ambitie

Het winnen van schalieolie en –gas zal in het algemeen (Inman, 2012) maar ook in de EU een grote verleiding worden om de transitie naar een koolstofvrije energievoorziening op de lange baan te schuiven. Het IEA ontwikkelde daarom ook ‘gouden regels’ om verstandig met deze verleiding om te gaan. Daarbij maakt het IEA zich niet alleen zorgen om de duurzaamheid maar meer nog om het verspelen van het benodigde draagvlak onder bevolking voor deze ‘gouden kans’. Inzet van het ten opzichte van olie en kolen schonere aardgas kan klimaatverandering niet voorkomen. Op termijn zal dus ook het aardgas vermeden moeten worden. Maar op korte termijn kan het de economie een zet in de goede richting geven door energie tegen zo’n lage prijs beschikbaar te maken dat geen enkele andere energiebon daar tegenop kan. Ook leidt vervanging van kolen door gas tot een lagere CO2-uitstoot.

Naast het opkomen van deze onconventionele fossiele brandstoffen zijn er nog een reeks van belangrijke bijkomende effecten die nu langzaam maar zeker zichtbaar worden. Een voorbeeld hiervan is een structurele verschuiving in de geopolitieke verhoudingen waarbij de VS zich terugtrekt uit zijn bemoeienis in het Midden-Oosten en de grote Aziatische landen hier volgens Kaplan (2012), meer dominant kunnen worden.

Een ander voorbeeld is dat marktkrachten de Europese energievoorziening een heel andere kant opsturen dan wordt beoogd. Zo is het gevolg van de gedaalde gasprijs in de VS dat centrales en chemische bedrijven daar overschakelen op het goedkope gas waardoor chemiebedrijven in ons land (Shell, Dow etc.) met jaloerse blikken naar de ontwikkelingen in de VS kijken. Hun roep om schaliegas ook in Europa te ontginnen, en zo het groeiende prijsverschil met de VS teniet te doen, is volgens Bökkerink (2012) al hoorbaar. Geschat wordt dat de Europese voorraad winbaar schaliegas 4-6 maal groter is dan die van aardgas (zie tabel 1). Alleen al in Nederland is ca 500 miljard m3 aan schaliegas winbaar. Dat is ruim een derde van huidige Nederlandse conventionele gasvoorraad.

Tabel 1: Winbare hoeveelheden schaliegas in Europa

Land Productie in 2009 (miljard m3) Bewezen conventionele gasreserve
(miljard m3)
Schaliegasreserve
(miljard m3)
Schaliegas technisch winbaar Verwachte opbrengst factor (%)
Frankrijk 0,85 5,7 20376 5094 25,0
Duitsland 15,6 92,4 934 226 24,2
Nederland 73,3 1390 1868 481 25,7
Noorwegen 103,5 2215 9424 2349 24,9
VK 59,6 256 2745 566 20,6
Zweden 0 0 4641 1160 25,0
Polen 4,1 164 22414 5292 23,6
EU27 + Noorwegen 266 4202 65487 16470 ~25,0%

Bron: European Parliament, 2011

Maar de gevolgen gaan verder. Door het overvloedig aanwezige gas in de VS verdringt dit het gebruik van kolen. Een deel van deze kolen vindt zijn weg naar Europa en Nederland waar centrales die eerst op het dure aardgas werden gestookt zijn overgeschakeld op de goedkope Amerikaanse kolen (Den Brinker, 2012). Vanuit het oogpunt van het klimaatbeheer wordt zo nu al zichtbaar welke desastreuze effecten de schaliegasrevolutie in de VS heeft voor Europa.

Op zich is het dalen van de prijs van fossiele brandstoffen niet een fenomeen dat de voorstanders van een transitie naar duurzame energie verrast. Hoe meer duurzame energie veld wint hoe geringer de vraag naar fossiele brandstoffen zal worden en daarmee zal de prijs ervan dalen. De schaliegasrevolutie heeft dit effect op de energiemarkt alleen eerder geïntroduceerd dan verwacht.

Beleid moet slimmer en krachtiger

Beleidsmaatregelen zullen daarom eerder getroffen moeten worden dan voorzien. Los van beleid om ongewenste milieueffecten te beperken, staan de volgende instrumenten in principe ter beschikking om de omschakeling naar duurzame energie te blijven stimuleren:

  • het European Trading System voor CO2;
  • een koolstof of CO2-heffing; en
  • technische normering van CO2-emissies voor installaties, auto's, vliegtuigen, schepen, etc.

Het European Trading System (ETS) blijkt niet sterk genoeg te zijn om investeringen in CO2-reductie van de grond te krijgen. De prijs is door de te ruime uitgifte van rechten domweg veel te laag. Een aanvullende CO2-heffing introduceert een bodemprijs voor CO2 waardoor vele maatregelen – waaronder ook het investeren in duurzame energie – een stevige positieve prikkel krijgt. Tot slot blijkt ook normering een interessante mogelijkheid te zijn. Bij auto’s werkt die normering al, maar hij zou ook toegepast kunnen worden op vliegtuigen, schepen en zelfs op elektriciteit centrales. Met deze instrumenten zal ook de ondergrondse opslag van CO2 rendabel worden.

Ondanks het feit dat de olieprijs de afgelopen jaren is gestegen moet erkend worden dat deze prijsstijging onvoldoende krachtig is geweest om toepassing van alternatieve energiebronnen grootschalig in de EU tot stand te brengen. Nu de mogelijkheid bestaat dat de prijs van fossiele brandstoffen zal dalen, wordt daarmee de inzet van het beleid niet ineens anders. Wel zullen de drie typen instrumenten intensiever moeten worden ingezet. Daarbij zal de EU niet moeten schromen een ander pad te kiezen dan bijvoorbeeld Noord-Amerika.

Een en ander sluit niet uit dat schaliegas in Nederland en Europa een rol zal kunnen spelen. Krampachtig proberen de schaliegaswinning te boycotten is om meerdere redenen onverstandig. Het kan bijdragen aan economische groei en het kan vervuiling door andere fossiele brandstoffen beperken. Hoe groot die rol zal zijn wordt mede bepaald door ruimtelijke en milieu randvoorwaarden. In dichtbevolkte gebieden als Nederland lijkt er weinig gelegenheid om grote aantallen boortorens in het landschap te plaatsen. Ramingen over de winbare hoeveelheid in ons land lijken ons daarom aan de hoge kant. Maar elders in Europa kunnen zich betere mogelijkheden voordoen. De introductie van schaliegas zal wel aan voorwaarden moeten worden gebonden. Dergelijke voorwaarden zijn recent door Van Soest (2012) geformuleerd:

  • verantwoord water- en chemicaliëngebruik,
  • een lagere klimaatfootprint per energie-eenheid dan andere fossiele brandstoffen, en
  • een geloofwaardig plan om met gas een CO2-vrije economie te realiseren.

Oorlog in de maak

Tenslotte draagt ook schaliegas bij aan de opwarming van de aarde. Het overschrijden van de grens van twee graden opwarming ten opzichte van het pre-industriële niveau heeft grote wereldwijde schade en grote politieke spanningen tot gevolg. Het is niet overdreven te stellen dat dit de migratie van grote bevolkingsgroepen uit rampgebieden kan stimuleren, maar men moet ook niet uitsluiten dat militaire activiteiten om de nationale grenzen te beschermen en zelfs oorlogen hieruit voort kunnen komen. In feite zijn de energiemaatschappijen die nu fors investeren in de exploratie van fossiele brandstoffen deze oorlog systematisch aan het voorbereiden, niet intentioneel, maar wel de facto. Dit klink hard, maar het is niet anders. Ze kunnen diezelfde investeringen ook doen in duurzame energiebronnen. De vraag is dan ook of energiemaatschappijen zelf het heft in handen moeten nemen om deze CO2-arme economie dichterbij brengen. Van de regeringen moet men niet die moed en eensgezindheid verwachten.

Referenties

Bökkerink, I., 2012, Shell hoopt op Europese schaliegasrevolutie, Het Financiële Dagblad, 6 december 2012

Brinker, G. den, 2012, Energiefeest met een bijsmaakje, Het Financiële Dagblad, 8 december 2012

European Commission, 2011, Roadmap for moving to a low carbon economy in 2050, Brussel.

European Parliament, 2011, “Impacts of shale gas and shale oil extraction in the environment and human health”, Policy Department, Brussel.

Inman, M., 2012, Shale Gas: A Boon That Could Stunt Alternatives, Study Says, National Geographic News, Januari 17.

International Energy Agency, 2012, IEA sets out the “Golden Rules” needed to usher into a Golden Age of Gas, 29 mei 2012, Parijs..

Kaplan, R. D., 2012, The geopolitics of shale gasEuractiv, 19 december 2012.

US Energy Information Administration, 2011, “World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 regions outside the United States”, WashingtonDC.

US Energy Information Organization, 2012, Annual Energy Outlook 2012, DOE/EIA-0383(2012), June 2012, 91-92.

Van Soest, J.P., 2012, Schaliegas en de geest van Socrates, De Gemeynt weblog, 23 december 2012

Zoeteman, B., 2011, “De remmende voorsprong van leven op een aardgasbel”, Me Judice, 21 oktober 2011.

Te citeren als

Bastiaan Zoeteman, Pier Vellinga, “Schaliegasrevolutie plaatst EU voor onaangename verrassing”, Me Judice, 23 februari 2013.

Copyright

De titel en eerste zinnen van dit artikel mogen zonder toestemming worden overgenomen met de bronvermelding Me Judice en, indien online, een link naar het artikel. Volledige overname is slechts beperkt toegestaan. Voor meer informatie, zie onze copyright richtlijnen.

Afbeelding
Afbeelding ‘Oil-Shale Development…’ van SkyTruth (CC BY-NC-SA 2.0)

Ontvang updates via e-mail