Kosten en baten Covid-19 beleid onmogelijk te berekenen

Kosten-batenanalyse

Volgens de Nederlandse richtlijn voor maatschappelijke kosten-batenanalyse (mkba) staat of valt een mkba “… met de mate waarin effecten van een maatregel kunnen worden bepaald en gewaardeerd.”[1] Als je, zoals in deze fase van de coronacrisis, nog geen idee hebt van die effecten is een serieuze mkba onmogelijk. We weten niet wat de effecten van beleidsmaatregelen (zullen) zijn en we weten evenmin wat de gevolgen voor economie en gezondheid zouden zijn geweest als we hadden afgezien van een intelligente lockdown. Hoeveel scholen hadden dan zelf gekozen om de deuren te sluiten? Wat zijn de gevolgen van dichte scholen voor de opbouw van menselijk kapitaal? Zouden horeca, bioscopen en festivals dan wel goed draaien of zouden Nederlanders vrijwillig thuis zijn gebleven? Hoe lang gaan de maatregelen duren? En zo zijn er nog veel meer onbeantwoorde vragen die een mkba in de weg staan, ik noem er straks nog een paar.

Economen die toch graag willen rekenen aan Covid-19 kunnen zich beter nuttig maken door op zoek te gaan naar kostenminimalisatie

Het bloed van sommige economen (en niet-economen) kruipt echter waar het (nog) niet gaan kan, want je ziet toch al her en der mkba-achtige analyses opduiken van het Covid-19-beleid. Doorgaans voorzien van allerlei kanttekeningen, dat wel, maar toch een stuk stelliger dan mij op dit mogelijk lijkt. Bovendien gaan in die berekeningen vaak dingen ernstig mis. Bijvoorbeeld door de kosten van Covid-19-beleid gelijk te stellen aan de Covid-19-gerelateerde overheidsuitgaven (gelukkig was het geen econoom die deze blunder maakte). Of door de vaak impliciete aanname dat zonder Nederlands Covid-19-beleid de economie vrolijk de pre-Covid hoogconjunctuur zou hebben vastgehouden. Maar Nederland is natuurlijk slechts een klein scheepje op de woeste baren van de wereldeconomie. Ook als het kabinet het Zweedse beleid had gevolgd zouden de vliegtuigen van de KLM aan de grond zijn blijven staan, werden snijbloemen massaal doorgedraaid, zou je geen rolkoffers meer horen in Amsterdam et cetera. En dan laat ik nog buiten beschouwing dat in de mkba-achtige analyses die je nu voorbij ziet komen milieueffecten en de waarde van de extra vrije tijd niet zijn meegenomen.

Kosten per levensjaar

Ook de qaly (quality adjusted life year) duikt natuurlijk op in de mkba-achtige analyses van Covid-19, want de qaly is de gangbare manier om  gezondheidseffecten onder één noemer te brengen en te beprijzen. Maar we hebben geen idee van de qaly-verliezen met- en zonder Covid-beleid. We weten niet eens hoeveel gezondheidsverlies optreedt ondanks de maatregelen, waaronder gezondheidsschade doordat niet-corona-patiënten een bezoek aan de dokter uitstellen (we weten trouwens ook niet hoeveel besparingen we in de zorg realiseren doordat uitstel leidt tot afstel van onnodig zorggebruik). Over wat de gezondheidsverliezen zouden zijn geweest zonder de maatregelen tasten we al helemaal in het duister. Hoe hoog was dan de sterfte geweest in verpleeghuizen? Hoe snel zou het aantal ic-opnames dan zijn gestegen? Hadden we dan te maken gekregen met een tekort aan ic-plaatsten? Wat was daarvan het gevolg geweest voor de zorg? Zouden artsen en verpleegkundigen zich massaal ziek melden in reactie op wat zij zouden kunnen zien als politieke roekeloosheid?

En stel dat er geen intelligente lockdown was gekomen en dat als gevolg van te weinig ic-capaciteit patiënten niet geholpen zouden kunnen worden. ‘De zorg’ zou dan ongetwijfeld zelf hebben opgeroepen tot maatregelen, zoals de medisch specialisten deden toen het kabinet in eerste instantie de scholen niet wilde sluiten. Had de samenleving daar dan naar geluisterd (ik vermoed van wel)? Dit moet je meenemen in je counterfactual, want ook zonder beleidsmaatregelen waren de maatregelen er (deels, in andere vorm, chaotischer) gekomen. Dan zouden er bovendien gevolgen zijn geweest voor de Haagse politiek, want een vermijdbare gezondheidscrisis met als gevolg onnodige sterfte zou niet zonder politieke repercussies blijven. En wat zijn de maatschappelijke kosten van de val van een kabinet? Dit onderstreept nog eens de onmogelijkheid van het maken van een goede counterfactual.

De rol van de econoom

Zelfs als we alle bovenstaande vragen zouden kunnen beantwoorden, zou er nog een heel andere vraag overblijven die niet valt te beantwoorden met mkba’s of qaly-calculaties. Dat is de vraag in wat voor samenleving we willen leven. Wil de meerderheid van de Nederlanders een samenleving waarin patiënten die in ademnood het ziekenhuis binnenkomen worden geholpen, ook als dat veel meer kost dan 80 000 euro per qaly? En vindt die meerderheid dat maatregelen om te garanderen dát die patiënten kunnen worden geholpen dus ‘gewoon’ nodig zijn? Ook als we daarvoor een groot economisch offer moeten brengen, om te voorkomen dat de ic’s overbelast raken? Dit zijn vragen die  een mkba niet kan beantwoorden, daarvoor hebben we gekozen politici nodig.

Mkba’s en qalycalculaties moeten in ieder geval wachten tot er meer bekend is over de effecten van het Covid-19-beleid. Maar eerlijk gezegd denk ik dat veel van de bovenstaande vragen ook na de Covid-19-crisis niet zijn te beantwoorden. Want dit is geen kleine verandering waar je een mkba op kunt loslaten, maar een economie- en zorgbrede crisis. Mkba’s en qaly-sommen zijn dan nauwelijks mogelijk, ook niet achteraf, omdat we altijd in het duister zullen blijven tasten over de counterfactual. Je hebt dan meer aan een romanschrijver dan aan een econoom, zie bijvoorbeeld Het Complot tegen Amerika van Philip Roth over wat er gebeurd zou zijn als in Amerika een fascist aan de macht was gekomen. Economen die toch graag willen rekenen aan Covid-19 kunnen zich beter nuttig maken door op zoek te gaan naar kostenminimalisatie: gegeven het doel van het voorkomen overbelaste ic’s en oversterfte in verpleeghuizen, wat is de meest doelmatige manier om dat doel te bereiken?

Voetnoten