Brengt de coronacrisis digitaal centralebankgeld dichterbij?

Achtergrond

Het betaalgedrag in ons land is de afgelopen jaren ingrijpend veranderd. Sinds in 1990 het zogeheten ‘pinnen’ is ingevoerd, is de girale betaling aan de kassa begonnen aan een snelle opmars. Al snel overvleugelde de waarde van de girale toonbankbetalingen, veelal aangeduid als pintransacties, die van de contante betalingen. Maar bij kleine transacties was ‘cash’ nog altijd ‘king’. Daardoor overtrof het aantal chartale betalingen aanvankelijk het aantal girale transacties in de winkel nog ruimschoots. In 2010 bedroeg het aantal contante toonbankbetalingen nog altijd het dubbele van het aantal girale transacties. Wel liep het aandeel van de contante betaling gestaag terug, totdat in 2015 voor het eerst evenveel balietransacties chartaal en giraal (met gebruik van pincode) werden afgehandeld.[1] Nadien is het relatieve belang van cash snel afgenomen (zie figuur 1).

Figuur 1: Hoe betalen wij aan de kassa?

Bron: Betalingsverkeer Nederland

Maar ook de girale balietransactie veranderde de afgelopen jaren ingrijpend van karakter. Want in 2015 werd de contactloze betaling ingevoerd. Daarmee verloor niet alleen de contante betaling, maar ook de traditionele pintransactie zijn aantrekkingskracht voor heel kleine transacties. Anno 2020 is de contactloze betaling veruit de meest populaire vorm van betalen aan de kassa (figuur 2).

Figuur 2: De onstuitbare opmars van de contactloze betaling

Bron: Betalingsverkeer Nederland

Giraal versus contant betalen

De gestegen populariteit van giraal betalen heeft verschillende oorzaken. Een girale betaling is veilig (je hoeft minder geld in huis te hebben), goedkoop (minder afhandelingskosten voor ondernemers en banken), snel en ook nog eens beter voor het milieu. Maar ook de contante betaling kent zo haar voordelen. Ook die betaling is snel en direct en je kunt ook met contant geld betalen als de stroom is uitgevallen. Een laatste, en blijvend, voordeel van de contante betaling is dat deze volstrekt anoniem is. Bij een girale transactie kan de bank altijd traceren wie de betaler en de ontvanger van het geld zijn geweest. Maar recent is daar een factor van belang bijgekomen: hoe hygiënisch is een betaaltransactie eigenlijk?

Hygiëne heeft invloed op betaalgedrag

De uitbraak van het coronavirus heeft invloed op ons betaalgedrag. Want veel betaaltransacties leiden tot indirect contact tussen mensen en de vrees bestaat dat het coronavirus hierbij van mens op mens kan overgaan. Dit speelt zowel bij contant geld als bij pinbetalingen. Om met de laatste te beginnen: bij een traditionele pinbetaling moet meestal een pincode worden ingevoerd, waarbij een toetsenbord wordt aangeraakt. Bij veel mensen bestaat de angst, dat virussen op een harde ondergrond relatief lang overleven en, vervelender nog, vanaf zo’n ondergrond mensen kunnen besmetten. De contactloze betaling biedt hier uitkomst. De banken hebben in reactie op de corona-uitbraak het cumulatieve bedrag dat mensen contactloos mogen betalen verdubbeld. Daardoor neemt het aantal transacties waarbij een pincode moet worden ingevoerd fors af.

Hoe vies is cash?

Ook bij een contante betaling kunnen virussen worden overgedragen. Bankbiljetten en munten kunnen vies worden omdat ze lang in circulatie zijn. Dit wil zeggen dat ze lang van hand tot hand gaan zonder dat ze in de tussentijd een keer bij de centrale bank belanden. Bij velen leeft daarom het idee dat bankbiljetten en munten hiermee ook een bron van besmetting kunnen zijn. Uit een recente studie van de BIS blijkt, dat hiervoor nog geen echt bewijs is. Maar sommige centrale banken blijken toch binnenkomende bankbiljetten te ontsmetten voor ze weer in circulatie gaan.

Die groep mensen, ook wel aangeduid als ‘the unbanked’, dreigt buitengesloten te raken als contant geld (vrijwel) niet meer wordt geaccepteerd.

Ook onder winkeliers verliest contant geld aan populariteit. De indruk bestaat dat de contante betaling de afgelopen maanden steeds meer wordt ontmoedigd of zelfs geweigerd. Hoewel de contante betaling qua belang de afgelopen jaren sterk is afgenomen, wordt contant geld op dit moment nog vrijwel overal geaccepteerd. Maar nu steeds meer winkeliers overwegen om contant geld te weigeren, kan die situatie snel veranderen. Hoewel contant geld de status van wettig betaalmiddel heeft, mag het in veel gevallen toch worden geweigerd, zeker in ons land (Boonstra, 2019b). De contactloze betaling is ook dan een uitstekend alternatief.

Dit blijkt ook uit de meest actuele data van de Betaalvereniging Nederland, zoals weergegeven in figuren 3 en 4. Figuur 3 laat zien hoe de opmars van de contactloze betaling in 2020 is versneld en hoezeer deze de gewone pintransactie duidelijk overvleugelt. Figuur 4 illustreert de snelle afname van de activiteit in de ‘gewone’ economie aan de hand van de daling van het aantal toonbankbetalingen, maar toont tegelijkertijd ook de forse stijging van aantal online transacties aan de hand van het toenemende gebruik van iDeal. Door de coronacrisis gaat de Nederlander niet meer naar de horeca en minder naar de winkel, maar bestelt hij meer online. De figuren zijn gebaseerd op voorlopige gegevens van de Betaalvereniging Nederland, vanaf week 10 (week beginnend op 2 maart 2020). In week 11 zijn de strengere coronamaatregelen afgekondigd. De Betaalvereniging meldde ook, dat het aantal wekelijkse kasopnames sinds begin maart ongeveer is gehalveerd, een verdere illustratie van de dalende populariteit van cash.

Figuur 3: Betalen in tijden van coronacrisis: contactloos betalen rukt verder op

(percentage van het totaal aantal girale toonbankbetalingen)

Bron: Betalingsverkeer Nederland

Figuur 4: Betalen in tijden van coronacrisis: minder betalen aan de kassa, meer met iDeal

(aantal transacties per week (mln.)

Bron: Betalingsverkeer Nederland

Mensen zonder bankrekening kunnen niet contactloos betalen

De contactloze betaling en de betaling via iDeal zijn dus populaire alternatieven voor het betalen met behulp van de pincode en het gebruik van contant geld. Deze trend kan zich de komende tijd versterkt voortzetten, zeker als de crisismaatregelen langer voortduren. Maar dit betekent dan wel dat iedereen een betaalrekening moet hebben om economisch mee te kunnen doen. En dat is dus niet altijd het geval. Ook in hoogontwikkelde samenlevingen zijn miljoenen mensen niet aangesloten op het girale betaalsysteem. Zelfs in Nederland en Zweden, koplopers op het gebied van giraal betalen, hebben nog altijd tienduizenden mensen niet de beschikking over een bankrekening. In het VK zijn het er al meer dan een miljoen. Wereldwijd gaat het wellicht om miljarden. Die groep mensen, ook wel aangeduid als ‘the unbanked’, dreigt buitengesloten te raken als contant geld (vrijwel) niet meer wordt geaccepteerd. Uitsluiting van het betalingsverkeer is maatschappelijk niet aanvaardbaar: iedereen moet economisch kunnen meedoen. Gelukkig zijn er verschillende mogelijkheden om dit aan te pakken. Eén kan zijn dat iedereen een basale bankrekening bij een reguliere bank krijgt aangeboden. Een dergelijke basisrekening lost het probleem van financiële uitsluiting effectief op. Een andere regelmatig genoemde oplossing is het aanbieden van digitaal centralebankgeld, ofwel een digitale betaalfunctie die de centrale bank ter beschikking stelt. De achterliggende principiële gedachte daarbij is veelal dat het uiteindelijk een taak van de overheid (en de centrale bank) is om financiële uitsluiting te voorkomen.

Digitaal centralebankgeld kan uitkomst bieden, mits slim uitgevoerd

Ook in ons land weerklinkt daarom af en toe de roep dat iedereen een betaalrekening bij de centrale bank moet kunnen aanhouden. Dat is helaas een bijzonder slecht idee, omdat dit een funeste uitwerking op de financiële stabiliteit zou hebben. Als mensen onbeperkt geld kunnen overmaken van hun reguliere betaalrekening naar een rekening bij de centrale bank neemt het risico van een bank run toe. Niet alleen wordt de kans daarop vergroot, maar zo’n bank run kan ook nog eens veel sneller en massaler optreden. DNB heeft daar in haar over 2017 al eens over geschreven, maar dat advies is tot dusver niet door iedereen op de juiste waarde geschat. Verder is een betaalrekening bij de centrale bank per definitie geen volwaardig alternatief voor contant geld, omdat transacties op een betaalrekening nu eenmaal per definitie niet anoniem zijn. Dat geldt net zo goed voor een rekening bij de centrale bank als voor een gewone betaalrekening. Digitaal centralebankgeld kan echter op heel veel manieren worden aangeboden (Boonstra, 2019a). Een mogelijke variant betreft wat ik hier aanduid als een digitaal bankbiljet. Dat betreft een chip, uit te geven door de centrale bank (op een card of een smartphone), waarmee mensen betalingen kunnen verrichten. Dit lijkt een beetje op de voormalige chipknip, maar dan wel met een mogelijkheid om betalingen van persoon tot persoon (peer-to-peer transacties), zonder tussenkomst van een betaalterminal, te kunnen verrichten. De bedragen op zo’n chip moeten uiteraard wel worden gelimiteerd om te voorkomen dat het criminele circuit ze grootschalig kan gebruiken. Een dergelijke chip kent dan verschillende meer voordelen: het is hygiënisch en transacties zijn net zo anoniem als een contante betaling. In sommige varianten, zoals een chip op een smartphone, kan het ook werken in geval van een zware stroomstoring en iedereen blijft aangesloten op het betaalsysteem, ook the unbanked.

De Nederlandse Bank kan een dergelijk product niet op eigen initiatief aanbieden. Digitaal centralebankgeld is een vordering op de centrale bank en dat is in de eurozone dus het Eurosysteem, met als hoofdinstelling de Europese Centrale Bank (ECB). De ECB denkt al voorzichtig na over de invoering van een dergelijke vorm van door haar uit te geven digitaal geld (ECB, 2019). Die kant zou deze discussie de komende jaren dus zomaar eens op kunnen gaan. Virusvrij betalen met digitaal centralebankgeld voor iedereen. Niet in de vorm van een betaalrekening bij de centrale bank, maar wel als een alternatief voor het bankbiljet.

Zeer recent heeft ook DNB een gedegen studie over digitaal centralebankgeld het licht doen zien (DNB, 2020). Daarin staat een verkenning van de materie, inclusief een overzicht van de vele mogelijke varianten van digitaal centralebankgeld die in theorie mogelijk zijn. DNB verwijst ook naar Frankfurt voor nadere besluiten, maar licht wel een tipje van de sluier op waar haar eigen voorkeuren liggen. Zij tilt nog steeds zwaar aan het stabiliteitsargument, wat betekent dat een betaalrekening bij de centrale bank met onbeperkte toegang wat haar betreft nog steeds niet aan de orde is. De gedachten van DNB gaan meer in de richting van een rekening bij de centrale bank met een beperkt saldo (van hooguit enkele duizenden Euro’s per inwoner). Het gevolg hiervan is, dat de inwisselbaarheid tussen het bestaande, bij banken aangehouden girale geld en de digitale betaalrekening bij de centrale bank niet in alle omstandigheden is gegarandeerd. Dit om te voorkomen dat de aanwezigheid van digitaal centralebankgeld het gevaar van massale bank runs vergroot. Uiteindelijk is de afdronk van de studie van DNB dat veel nog open ligt, dat de besluiten uiteindelijk in Frankfurt worden genomen, dat de afname van het gebruik van contant geld in Nederland beduidend sneller verloopt dan in andere landen in de eurozone en dat het mede daarom nog wel een tijdje zal duren voordat digitaal centralebankgeld een feit is.

Dit alles laat overigens onverlet dat het probleem van financiële uitsluiting eenvoudiger en zeker veel goedkoper kan worden opgelost door iedere Nederlander een betaalrekening bij een gewone bank te verschaffen, desgewenst aan te vullen met een peer-to-peer betaalfaciliteit. Maar als men dan toch om redenen van principiële aard van mening is dat het probleem per se door de centrale bank moet worden opgelost, doe dat dan wel op een manier die de financiële stabiliteit niet ondermijnt.

Voetnoten