Den Haag onderschat de kracht van ICT en flexibilisering in taxatie crisis

Voorspellingen

De economische voorspellingen van het Centraal Planbureau vallen veel somberder uit dan was voorzien. De snelheid waarmee de recessie zich uitbreidt, is ongekend. Nog geen jaar geleden waren de berichten optimistisch. Nederlandse ondernemers keken met vertrouwen naar de toekomst. Momenteel wordt het ene na het andere massaontslag aangekondigd.

Hoog tempo recessie

Waarom is het tempo waarmee de recessie zich ontrolt zo ongekend hoog? Allereerst is de directe oorzaak van de huidige rampspoed ongewoon: het in elkaar storten van het mondiale financiële kaartenhuis dat door de banken was opgericht. Dat bouwwerk werkt in goede tijden als een ballon die de rest van de economie opstuwt. In slechte tijden klapt de ballon met een harde knal. Omdat de waarde van de moderne financiële economie een veelvoud is van de reële economie – althans op papier – komt zo’n klap dubbel hard aan. De financiële sector is nauw verweven met de gehele economie; iedereen wordt min of meer gelijktijdig getroffen door dezelfde financiële schok. Ondanks honderden miljarden aan kapitaalinjecties in, en staatsgaranties aan het bankwezen komt de kredietverlening niet of nauwelijks op gang. Dat hakt erin bij alles en iedereen, direct of indirect. De aandelenkoersen storten in, huizenprijzen zakken weg, nieuwe kredieten worden niet verstrekt, pensioenen gaan omlaag, investeringen worden uitgesteld – en dat in alle belangrijke economieën van de wereld tegelijkertijd.

Verklaringen

Op een fundamenteler niveau zijn er nog twee belangrijkere veranderingen opgetreden die verklaren waarom deze crisis sneller en harder toeslaat dan wij gewend waren.

Meer flexibiliteit

De eerste is de dereguleringsrevolutie uit de jaren tachtig van de vorige eeuw, die aan het begin van de 21ste eeuw haar voorlopige voltooiing heeft bereikt. De privatisering van energievoorziening, de zorg, de spoorwegen, ziekenhuizen, telefonie, post en nog veel meer hebben traditioneel vaste arbeidsrelaties losser gemaakt. Dat geldt ook voor de verdere vrijmaking van allerlei private markten, met de financiële wereld als koploper. De tucht van de markt dwingt flexibiliteit af. Prestaties op het terrein van de zorg worden bijvoorbeeld gemeten in vrijemarkttermen – patiënten per uur, luiers per minuut, douchebeurten per week, et cetera – en veel minder in termen van de kwaliteit van de zorg zelf. De efficiëntie neemt wellicht toe (meer handelingen per werknemer), maar de kwaliteit van zorg kan eronder leiden (ontevreden ‘zorgklanten’). In het verlengde hiervan hebben tijdelijke arbeidscontracten een hoge vlucht genomen. Grote delen van de arbeidsmarkt worden gevuld met werknemers met tijdelijke contracten, die zonder veel omhaal van woorden niet verlengd worden. In economisch mindere tijden werkt deze flexibiliteit onmiddellijk door.

...en ICT is overal zichtbaar

Het tweede element is dat in ruwweg hetzelfde tijdvak moderne informatie- en communicatietechnologieën (ICT) hun intrede hebben gedaan in het productieproces. In eerste instantie kwam deze ontwikkeling wat aarzelend op gang. De zogenaamde ICT-revolutie was overal zichtbaar, behalve in de statistieken. De arbeidsproductiviteit is echter stapsgewijs opgelopen. Deze ICT-revolutie heeft als gevolg dat de informatie over alle schakels van het gehele productieproces vrijwel direct beschikbaar is. Oplopende voorraden worden meteen gesignaleerd; orderportefeuilles zijn van minuut tot minuut te volgen.

ICT dient efficiëntie

Op zichzelf is de efficiëntie van de economie hiermee gediend, maar het betekent ook dat dempende vertragingen in de informatievoorziening verdwenen zijn. Op basis van actuele informatie wordt direct ingegrepen. Orders worden per ommegaande geannuleerd of uitgesteld. De economie lijkt steeds meer op een strak gespannen snaar, waardoor een kleine verandering direct wordt doorgegeven tot aan het andere einde van de snaar. In tijden van recessie is een snelle cascade van neerwaartse aanpassingen het gevolg.

...maar het is ook bron van volatiliteit

Tien jaar geleden werd in economengoeroeland driftig gefantaseerd over het einde van de conjunctuur. De hype van die tijd werd aangeduid als ‘De Nieuwe Economie’. ICT zou leiden tot een radicale verbouwing van de economie, zodat eeuwige groei zou wachten. Deze crisis maakt duidelijk dat eerder het omgekeerde het geval is: ICT is een zelfstandige bron van heftige volatiliteit, omhoog maar ook omlaag. Recentelijk is voor de economie van de Verenigde Staten het bewijs geleverd voor de stelling dat vertragingen inderdaad verdwenen zijn. Wat goed is, komt snel – maar wat slecht is ook.

Onderken deze verandering

Deze fundamentele kanteling van de economische structuur heeft verregaande consequenties voor de economie van voorspellen en de politiek van beleid. Voorspellingen blijken voortdurend te moeten worden aangepast, omdat de werkelijke veranderingen zich sneller voltrekken dan werd verwacht. Het beleid blijkt achterhaald te zijn voordat de uitvoering is afgerond.

Het is zaak om de voorspellingen aan te passen aan de nieuwe realiteit. Dat betekent dat voorspellingen met grotere beweeglijkheid rekening moeten houden, en dat het economisch beleid sneller grotere stappen moet zetten. Deze nieuwe realiteit lijkt nog niet in Haagse kringen te zijn doorgedrongen. Het beleid is ouderwets: te weinig en te laat.

* Dit artikel verscheen eerder in NRC Handelsblad van 18 februari 2009.