Wereldeconomie is schokgevoeliger geworden voor rampen

Rampen tonen kwetsbaarheid globalisering

Opmerkelijk genoeg blijkt, op basis van ervaringen met recente natuurrampen, dat de veerkracht van een economie in het algemeen vrij groot is en dat het economisch herstel betrekkelijk snel weer op gang komt. In Japan bleek dat na de aardbeving in Kobe in 1995. Ook na de tornado Katrina, die New Orleans onder water zette, of na 11 september 2001 met de aanslag op het World Trade Center in New York was de hapering van de economische motor nauwelijks merkbaar. Paradoxaal genoeg kan een schok zelfs een gunstige economische uitwerking hebben als de herstelwerkzaamheden in de sfeer van de infrastructuur gepaard gaat met een sterke economische impuls. Deze keer zou het in Japan echter anders kunnen verlopen aangezien de tweede catastrofe, die van de radioactieve besmetting, een permanent karakter krijgt die sterk contrasteert met de tijdelijkheid van de schokken van andere natuurrampen. De Japanse productie zal daardoor gedurende langere tijd worden getroffen. De economische effecten van zowel de tsunami als de kernramp wijzen echter vooral op de revolutionaire veranderingen die zich in het internationale economische verkeer hebben voorgedaan en die de wereld kwetsbaarder hebben gemaakt voor lokale rampen.

Transportrevolutie

In de wereld van de internationale handel hebben zich ruwweg twee revoluties voltrokken. De eerste begon zo’n 150 jaar geleden met de revolutionaire ontwikkeling in de transportsector waardoor productie en consumptie geografisch van elkaar werden losgekoppeld. Landen konden zich specialiseren door zich toe te leggen op activiteiten waarbij van een comparatief voordeel kon worden geprofiteerd. In deze wereld zou een ramp als die zich momenteel in Japan voordoet, ook grote effecten hebben gehad, maar de invloed op mondiale productieprocessen zou minder groot zijn geweest. Andere landen zouden de productie van getroffen sectoren overnemen – weliswaar tegen hogere kosten, maar door vervanging van de ene leverancier van een eindproduct door een andere zouden de effecten beperkt zijn gebleven.

ICT-revolutie

De tweede revolutie begon zo’n 30 jaar geleden. Door revolutionaire ontwikkelingen in informatie- en communicatietechnologieën (ICT) kon binnen het productieproces zelf activiteiten worden ontkoppeld die vroeger aan dezelfde locatie waren gebonden. Deze technische ontwikkelingen maakten het mogelijk dat delen van het productieproces naar het buitenland konden worden verplaatst. Bij een ipod komt het ontwerp bijvoorbeeld uit de Verenigde Staten, de harde schijf uit Japan, het geheugen uit Korea en de batterij uit India. Als wij vervolgens naar de harde schijf zelf kijken, komen de microprocessoren en het ontwerp uit de Verenigde Staten en Singapore, het moederbord uit de Verenigde Staten en Ierland en de motoren uit Thailand, en terwijl de assemblage plaats vindt in Maleisië, Thailand en China. De productie van een auto (zie figuur 1) kent eenzelfde fragmentatie. Een dergelijk verfijnd netwerk van onderlinge dienstverlening en leveranties is niet mogelijk zonder de hulp van ICT.

Figuur 1: De toegenomen fragmentatie van de wereldproductie, de productie van een auto

Deze tweede revolutie heeft het mondiale productieproces radicaal op zijn kop gezet. De voordelen van arbeidsverdeling zijn niet langer te vinden op sectorniveau, zoals bij de eerste internationale handelsrevolutie, maar op het niveau van de kleinst mogelijke afsplitsing binnen het productieproces zelf. De voordelen hiervan zijn onbetwistbaar. Steeds verdergaande arbeidsverdeling is uiteindelijk gunstig voor iedereen die daarbij direct betrokken is. Natuurlijk: bij verplaatsing naar het buitenland gaat lokale werkgelegenheid verloren. Dat levert in eerste instantie verliezers op. Daar staan echter grotere winsten tegenover: letterlijk, bij de betrokken ondernemingen, maar ook door het scheppen van werkgelegenheid in het – vaak armere – buitenland en in de vorm van lagere prijzen voor consumenten.

Wereld is rampgevoeliger geworden

Momenteel toont zich echter nog een andere keerzijde, die structureler van aard is. De internationale verfijning binnen het productieproces brengt met zich mee dat lokale verstoringen zich door de gehele productieketen bewegen. De stilgevallen fabricage van de glazen voorkant van de nieuwe iphone in Japan heeft overal op de wereld negatieve gevolgen: de hiermee samenhangende vraag naar bijvoorbeeld geheugenprocessoren, moederborden en assemblage-activiteiten zakt op allerlei plaatsen in de wereld in. Deze kettingprocessen waren overigens ook één van de redenen dat in 2008 de wereldhandel dramatisch instortte na de kamikaze in de financiële wereld. Dit betekent ook dat de rampgevoeligheid van de moderne economie vele malen groter is dan dat vroeger het geval was.

Wat betekenen deze ontwikkelingen voor de moderne economie?

Wat snel kapot gaat en wat vervolgens grote gevolgen heeft binnen de gehele productieketen, kan ook weer snel worden hersteld. Na de historisch grote val van de wereldhandel in 2008 trad ook opvallend snel weer sprake van een opleving. Bij een ramp zoals die zich momenteel voltrekt in Japan, zouden de gevolgen echter wel eens veel groter en langduriger kunnen zijn dan bij een “standaardramp”. De meltdown van kernreactoren is een ramp die zich over langere tijd laat voelen en waarvan de gevolgen merkbaar zijn over een lange reeks van jaren. Sterk gespecialiseerde producten, die vaak een sleutelrol spelen in de mondiale productieketen, laten zich niet makkelijk en snel vervangen. Ook beleidsmakers zouden de ontwikkelingen met zorg moeten volgen.

Vaak wordt enigszins sussend gesproken over grote rampen met een kleine kans. In de context van een aardbeving, een meltdown of een dijkdoorbraak wijzen experts en politici geruststellend op de zeer kleine kans daarop van eens in de, zeg, 1000 jaar. In de moderne economie, waar alles met alles vervlochten lijkt te zijn, is een herbezinning op de implicaties van dergelijke gebeurtenissen en herbezinning op inschatting van de risico’s, noodzakelijk. De kans mag dan misschien klein zijn, maar de schade is te groot om over te gaan op ‘business as usual’.