Wie zwijgt maakt studieschulden en krijgt een boete

Zorgen over schulden

De Tweede Kamer, het Nibud en het Bureau Krediet Registratie maken zich zorgen over hoge studieschulden. De Tweede Kamer nam ruim een jaar geleden een motie aan waarin het Kabinet werd gevraagd met voorstellen te komen om te voorkomen dat studenten tijdens hun studie extreem hoge schulden opbouwen. Het Nibud heeft een tool ontwikkeld, zodat studenten zich bewust worden van de lasten die ze zich hiermee op de hals halen. En deze week bepleitte de BKR registratie van de studieschuld zodat die wordt meegeteld bij de leencapaciteit van afgestudeerden.

De zorg is begrijpelijk en terecht. De gemiddelde studieschuld is sinds 2004 verdubbeld en bedraagt een kleine vijftienduizend euro na afloop van de studie. En daar zit de rente nog niet eens in verwerkt. De huidige studenten die lenen zullen straks gemiddeld zelfs een schuld van meer dan 17.000 exclusief rente hebben. Een belangrijke reden waarom studenten hoge schulden maken is dat de overheid het ze moeilijk maakt om dat niet te doen. En dan bedoel ik niet vanwege de hoogte van de beurs, maar door de manier waarop zij studiefinanciering aanbiedt. Als banken hun kredieten zo zouden aanbieden als de overheid doet, zou Nederland te klein zijn.

Verkeerde standaardoptie

De overheid biedt namelijk het aangaan van schulden door studenten aan als de standaardoptie, dus wat je kiest als je niet kiest. Het is de stilzwijgende keus, de passieve keus. Wie-zwijgt-stemt-toe. De gedragseconomie laat zien dat de standaard een groot effect op wat we “kiezen”. In doorsnee volgt tachtig procent van de mensen de standaard, wat die ook is. Is de standaard A, dan gaan ze voor A. Is de standaard B, dan kiezen ze B. Er zijn verschillende verklaringen voor het effect van de standaard, van de stilzwijgende keus. Het wordt gezien als de keus die door deskundigen wordt aanbevolen – anders hadden ze iets anders wel de standaardkeus gemaakt. Het wordt gezien als iets wat hoort, wat de samenleving vanzelfsprekend vindt – je moet als het ware uitleggen waarom je iets anders kiest. Het effect van de standaard komt ook voort uit het feit dat mensen het invullen van een formulier uitstellen, en van uitstel komt nogal eens afstel. Moeten opzeggen, afwijken van de standaard, is een kleine moeite, maar toch heeft stilzwijgend doorlopen van contracten een groot effect. Dat komt vaak niet doordat mensen het niet weten, maar door het psychologische effect van de standaardoptie. Commerciële aanbieders hadden er in het verleden een handje van om in te spelen op het standaardeffect, door (proef)-abonnementen, bijvoorbeeld op tijdschriften en de gym, zo in te richten dat je er automatisch ineens een jaar extra aan vast zit. Dat mag sinds kort niet meer. Vanaf 1 december 2012 lopen abonnementen wel standaard door, maar daarna moet opzeggen per maand mogelijk zijn.

Het effect van de standaardoptieis groter bij een verleidelijke keus – zoals die tussen geld uitgeven, of zuinig doen. Tussen geld lenen van de bank, en je matigen met consumeren. Tussen je studiefinanciering stopzetten als je er geen recht meer op hebt, en die nog even laten doorlopen.

Studiefinanciering loopt standaard door

Als de student zijn recht op een prestatiebeurs verliest, wordt het maandelijkse bedrag standaard omgezet in een lening. De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) waarschuwt de student wel dat dit gaat gebeuren, maar de passieve keus - datgene wat er gebeurt als de student niets doet - is dat hij gaat lenen. De student moet zelf doorgeven dat hij geen studiefinanciering meer wil. Dat hij niet wil dat zijn prestatiebeurs, een gift, overgaat op een lening. Dat hij niet wil blijven lenen, ook al studeert hij niet meer. Doet hij niets, dan gaat hij automatisch lenen. Zelfs als Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) weet dat hij met zijn studie gestopt is. Op de site van DUO, de overheidsorganisatie die de uitvoering van de studiefinanciering en OV-jaarkaart regelt, staat het na enig zoeken en meerdere muisklikken als volgt: “Als je stopt met je studie geeft je school of universiteit aan DUO door of je je diploma hebt behaald. Dit kan belangrijk zijn voor de hoogte van je schuld. Vergeet niet om zelf je studiefinanciering stop te zetten“

Het is met de beste bedoelingen, namelijk om te voorkomen dat de student zonder geld komt te zitten. Op zichzelf is dit al een merkwaardig arrangement. Stel je voor dat je een baan hebt en ontslag neemt, dat je ontslagen wordt, of met pensioen gaat, en dat de werkgever je salaris doorbetaalt, maar dan als lening, totdat je die zelf stopzet! Of dat de bank je in plaats van het salaris automatisch elke maand eenzelfde bedrag aan lening verstrekt, tenzij je doorgeeft dat je dat niet wilt!

Bezien vanuit gedragseconomisch perspectief is het nog erger, omdat we weten dat ook van goed geïnformeerde mensen in doorsnee meer dan tachtig procent de “standaard” kiest. Ook als het gaat om de OV-jaarkaart is er bij DUO een actieve keus nodig om die stop te zetten. Dat kan niet eens via Internet, de student moet er de deur voor uit, naar de ophaalautomaat. Doet hij dat niet binnen vijf dagen nadat hij zijn recht erop verliest, dan krijgt hij een boete van een kleine tweehonderd euro per maand! 

Figuur 1: Hoe zet ik mijn OV-jaarkaart stop

Bron: www.studentenreisproduct.nl

Maak een goede standaardkeus

Dankzij de kennis over het effect van de stilzwijgende keus en het wilskrachtprobleem weten we dat ook deze regeling verre van neutraal is. Per jaar krijgt dan ook een kleine zestigduizend studenten een boete vanwege het te laat opzeggen van de OV-kaart. Het omdraaien van de standaard zou een goedkope en effectieve oplossing zijn. Het zou de keuzevrijheid van studenten niet beperken. En er zijn geen tools en campagnes, of uitgebreid project-, werk- en denkgroepen in Den Haag voor nodig.

“DUO helpt studenten door het verschaffen van de benodigde informatie. De administratieve handelingen om de studiefinanciering op tijd stop te zetten zijn niet ingewikkeld”, aldus de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in februari 2012 in reactie op vragen van de Tweede Kamer. Het Ministerie van Wetenschap gelooft blijkbaar in het rationele model, terwijl dat in de wetenschap al lang in de prullenbak ligt als beschrijving van menselijk gedrag.

* Deze bijdrage is ontleend aan het boek Waarom gezond verstand tot domme keuzes leidt, dat in februari 2013 verschijnt bij Uitgeverij Prometheus.