Grijze golf
Vanwege de geboortegolf vlak na de Tweede Wereldoorlog kampt Nederland de komende decennia met een vergrijzingsprobleem van ongekende omvang (figuur 1). Dit legt een grote druk op de overheidsfinanciën. De huidige oudedags-premies die de werkzame beroepsbevolking afdraagt aan de overheid dekken de uitgaven aan publieke pensioenen (AOW) niet meer, sinds in 2010 de eerste generaties van de baby boom met pensioen zijn gegaan. De overheid slaat zelfs een steeds groter wordend gat in de begroting vanwege dit omslagstelsel. Het gat beloopt reeds meerdere procentpunten van het bbp (zie grafieken 2.1 en 2.2 op pag. 50-51, OESO, 2012, of de berekeningen rondom het “houdbaarheidstekort” van het Centraal Planbureau). Indien de overheid niet wil snijden in de AOW is meer arbeidsparticipatie nodig ter draagkracht voor de (nominale) AOW-uitkering.
Figuur 1. Bevolkingsopbouw Nederland (vrouwen links, mannen rechts)
Bron: Verenigde Naties.
Verkiezingsprogramma’s
We werpen een blik op de (concept-)verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen. Tabel 1 bevat per politieke partij een overzicht van de voorgestelde maatregelen om de arbeidsparticipatie te vergroten of bevorderen, in de eerste kolom. Het betreft hier alleen betaalde arbeid, waarover AOW-premieafdracht aan de overheid plaatsvindt. Grofweg zijn er drie categorieën te onderscheiden: (a) het arbeidsgeschikte maar niet-werkende deel van de potentiële beroepsbevolking (b) immigranten en (c) pensioengerechtigden.
(a) Meer particpatie van arbeidsgeschikte maar niet-werkende mensen
Binnen de eerste categorie zit nog veel ruimte (zie Peeters en Groot, 2011). Dit wordt slechts door een aantal partijen gezien. Zoals vanouds wil GroenLinks het grote potentieel aan arbeidsaanbod van bijstandsmoeders en andere niet-werkende vrouwen stimuleren. D66 ziet de urgentie eveneens en wil geleidelijk terug naar een 40-urige werkweek tegen een beloning die bestaat uit een verhoging van inkomsten via belastingverlaging. De PvdA wil eveneens afbouw van de regeling van arbeidstijdverkorting. GroenLinks en de PvdD willen daarentegen met name via een milieubelasting de belasting op arbeid verlagen en geven hiermee de werkgevers in plaats van de werknemers prikkels om de arbeidsparticipatie te doen toenemen. ChristenUnie en SP zijn enigszins creatiever en zoeken de oplossing veeleer bij de groep die niet-werkt in het formele circuit. Zo wil de ChristenUnie zwartwerken aanpakken, en net als de SP een betere aansluiting van opleidingen aan de behoeften op de arbeidsmarkt. De VVD zoekt de oplossing veeleer ook in de aanbodkant van arbeid en geeft ruim baan aan ondernemerschap.
Het vergroten of bevorderen van de arbeidsmarktparticipatie valt ook te bereiken via een betere doorstroming. D66 maakt van deze flexibilisering van de arbeidsmarkt zelfs een hoofdthema. Zo stelt het voor om gouden kooien af te schaffen, waardoor mensen niet blijven zitten op arbeidsplekken waarop ze niet meer functioneren. In geval van werknemers met een lagere productiviteit wil het zelfs werkgevers de ruimte geven om demotie toe te staan.
(b) Immigratie
Ten aanzien van de tweede categorie, die van de immigranten, zijn de voorstellen meer summier en vager. Het CDA wil alleen kennismigranten toelaten. GroenLinks gaat het verst. Het wil een beleid uitstippelen, ook voor migranten van buiten de EU.
(c) Participatie van pensioengerechtigden
De meeste partijen willen participatie van pensioengerechtigden stimuleren. Dit kan door belemmeringen weg te nemen (CDA, ChristenUnie), scholing (D66), het verlagen van loonkosten (ChristenUnie) of het toekennen van bonussen aan werkgevers die ouderen in dienst nemen (SGP). Al met al zijn de maatregelen voor deze categorie minder divers dan ze op het eerste gezicht lijken. Naast de maatregelen zoals opgesomd in de tabel zijn de meeste partijen tevens voorstander van de koppeling van de pensioengerechtigde leeftijd aan de levensverwachting, zij het dat sommige partijen slechts schoorvoetend op termijn willen aanpassen (PvdA, SP). Gezien de afwezigheid van andere maatregelen spelen deze partijen hoog spel. De AOW is in de huidige vorm niet houdbaarheid en overheidstekorten zullen dus spoorslags nog verder oplopen.
Een aantal partijen doet harde toezeggingen over de AOW-uitkering. Zo wordt de AOW eenduidig als basispensioen bestempeld door CDA, SP en PVV (zie tweede kolom tabel 1). Ter handhaving of versteviging van de AOW gaan CDA en ChristenUnie een stap verder en stellen voor om aantrekkelijk te kunnen sparen. GroenLinks wil daarentegen dat ouderen met een goed pensioen meebetalen aan de AOW, dat wil zeggen het verder fiscaliseren van de AOW-premies.
Al met al hebben de partijen een scala aan maatregelen ter stimulering en verhoging van de arbeidsparticipatie. Het is echter de vraag of deze, bij uitvoering, toereikend zullen blijken om de AOW, laat staan andere collectieve voorzieningen, in haar huidige omvang in stand kan houden. Benutting van de beschikbare ruimte op de arbeidsmarkt onder de potentiële beroepsbevolking en deelname van een grote groep pensioengerechtigden is een minimale eis om de huidige AOW-uitkering te kunnen blijven betalen aan de steeds groter wordende groep gepensioneerden (Peeters en Groot, 2012).
Tabel 1. Maatregelen in verkiezingsprogramma’s
CDA |
(Buitenlandse) Kenniswerkers en studenten sneller toelaten.
Wegnemen belemmeringen doorwerken na 65.
Europees Sociaal Fonds inzetten ten gunste van arbeidsmarktparticipatie.
Deeltijdonderwijs moderniseren en toesnijden op de arbeidsvraag
Premiekorting voor indienstneming (werkloze) ouderen. |
AOW blijft basispensioen.
Nieuwe zilvervlootregeling als stimulans voor jongeren om te sparen. |
ChristenUnie |
Lasten op arbeid verlagen.
Werk voor inkomen laten gaan.
Aanpakken zwart werk.
Herintroductie regeling kleine banen.
Beperken van de instroom in opleidingen met weinig arbeidsmarktrelevantie.
Meer aandacht opleiding tot zelfstandige.
Meer ruimte voor ondernemers.
Verlagen loonkosten oudere werknemers.
Belemmeringen wegnemen voor mensen die willen werken na pensioen.
Aanpassing arbeidsvoorwaarden mogelijk maken bij verminderde productiviteit. |
Fiscaal aantrekkelijk sparen. |
D66 |
Naar 40-urige werkweek.
Verlaging inkomstenbelasting.
Kansen voor oudere werknemers.
Wegnemen barrières om deeltijdarbeiders meer te laten werken.
Asielzoekers laten studeren en werken.
Scholingsvouchers voor ouderen zonder werk.
Doorwerken na 65/67 vereenvoudigen.
Gouden kooien afschaffen, demotie toestaan. |
Geen. |
GroenLinks |
Belasting op arbeid verlagen middels milieubelasting.
Loonkosten voor laagbetaalde arbeid verlagen.
Bundeling krachten van instanties (re-integratiebureaus e.d.) om mensen met afstand tot de arbeidsmarkt werkzekerheid te bieden.
Bindende Europese afspraken over verhoging arbeidsparticipatie vrouwen, ouderen, etnisch minderheden, mensen met een handicap of chronische ziekte en niet-studerende jongeren.
Beleid voor arbeidsmarktimmigratie voor migranten, ook van buiten de EU.
Volwasseneducatie voor herintreding van bijv. bijstandsmoeders. |
Meebetalen aan de AOW van ouderen met een goed inkomen. |
PvdA |
Stimuleren arbeidsaanbod van vrouwen.
Afbouw atv-regelingen.
Stimulering thuiswerken. |
Geen. |
PvdD |
Arbeid minder fiscaal belasten middels milieubelasting en belasting op schaarse grondstoffen. |
Geen. |
PVV |
- |
Ongewijzigd. |
SGP |
Belasting op arbeid eenvoudiger en lager.
Verlaging belasting op arbeid bij hypotheekaflossing.
Loonsubsidie voor werknemers met arbeidshandicap.
Bonus voor werkgevers die oudere werknemers in vaste dienst nemen. |
Geen. |
SP |
Opleiding rekening laten houden met de te verwachten vraag naar arbeidskrachten.
Betere afstemming onderwijs-bedrijfsleven.
Verlagen werkloosheid ouderen onder 65.
Deeltijdwerk aantrekkelijk maken voor ouderen, ook met AOW. |
Handhaving duurzaam en houdbaar pensioen. |
VVD |
Ruim baan voor ondernemerschap.
Participatiewet dient het voor werkgevers gemakkelijker te maken om mensen met beperking aan te nemen.
Levenslang bij- en omscholen via nieuw sociaal leenstelsel.
Afschaffen basisbeurs en langstudeerregeling.
Ontslagrecht versoepelen en WW-duur verkorten. |
Geen |
Noot: Dit zijn letterlijke citaten uit de (concept-)verkiezingsprogramma’s.
Conclusie
Terwijl in de media vooral de nadruk ligt op de tweede pensioenpijler, met veel aandacht voor de lage dekkingsgraden, lage rentes en volatiele dagkoersen van beursbeleggingen, gaat de eerste pensioenpijler alle Nederlanders aan. De AOW is dé basisvoorziening die voor de doorsnee Nederlander ook in omvang belangrijker is dan de mogelijke pensioenuitkering opgebouwd via de werkgever, dat wil zeggen de tweede pijler.
Behoud van de AOW vergt inspanningen, los van alle verwikkelingen met andere EU-landen. Uit de reeds beschikbare (concept)-verkiezingsprogramma’s voor de komende Tweede Kamerverkiezingen op 12 september blijkt dat er creatief is nagedacht over maatregelen ter stimulering of verhoging van de arbeidsparticipatie. CDA, ChristenUnie, D66, GroenLinks en de VVD zetten hier de grootste stappen. Tevens komen CDA en ChristenUnie met nieuwe, zekere spaarvormen voor de oudedag. In het licht van de schever wordende bevolkingspiramide is uitvoering van deze maatregelen onontbeerlijk.
Referenties
Christen Democratisch Appel (CDA), 2012, Iedereen, Concept verkiezingsprogramma 2012-2017.
ChristenUnie, 2012, Voor de verandering, Concept verkiezingsprogramma 2013-2017.
Democraten ‘66 (D66), 2012, En nu vooruit, Het verkiezingsprogramma D66 voor de Tweede kamer 2012/2017.
European Commission and Economic Policy Committee, 2012, The 2012 Ageing Report, Economic and budgetary projections for the 27 EU Member States (2010-2060), European Economy 2|2012, (provisional version).
Fase, M.M.G. en H.M.M. Peeters, 2011, Creëer een nieuwe zilvervloot om te sparen voor pensioen, Financieel Dagblad 24 augustus 2011.
Groenlinks, 2012, Groene kansen voor Nederland, concept-verkiezingsprogramma 2012.
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), Pensions Outlook 2012.
Partij van de Arbeid (PvdA), Nederland sterker & socialer, Concept-verkiezingsprogramma Tweede Kamerverkiezingen 2012.
Partij voor de Dieren (PvdD), 2012, Hou vast aan je idealen – Laat ze niet wegcijferen. Verkiezingsprogramma Partij voor de Dieren Tweede Kamerverkiezingen 2012.
Peeters, Marga en Loek Groot (2012), Demographic pressure in the European Union – Increasing labour market participation, migration or old age participation to maintain fiscal sustainability.
Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP), 2012, Daad bij het word. De SGP stáát ervoor! – speerpunten verkiezingspogramma 2012-2017.
Partij voor de Vrijheid (PVV), 2012, Hún Brussel, ons Nederland –Verkiezingsprogramma 2012-2017.
SP, 2012, Nieuw vertrouwen – concept verkiezingsprogramma SP 2013-2017.
Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD), 2012, Niet doorschuiven maar aanpakken – concept verkiezingsprogramma VVD 2012-2017.