Mobiliseer de gebruikers van spitsverkeer

De Nota Mobiliteit schetst ambitieuze doelen voor 2020. Het fileniveau moet terug naar het niveau van 1992, en het spoor en het regionaal openbaar vervoer moeten klaar zijn om de verwachte groei op te vangen. De realiteit is helaas weerbarstig. Het treingebruik groeit aanmerkelijk harder dan voorzien, en files worden er ook niet korter op. Dat vraagt om dure extra maatregelen. Maar komt dat geld in de aanstaande bezuinigingsronde wel beschikbaar?

Alle reden om eens kritisch te kijken naar alternatieve oplossingen voor bestaande knelpunten. Het gedrag van de gebruikers speelt daarbij een sleutelrol.

Minder congestie, hoge kwaliteit van het openbaar vervoer en een prettige woonomgeving: wie wil het niet? Het zijn allemaal voorzieningen die met publiek geld tot stand komen waar sommige groepen van profiteren en anderen niet. De vraag is in hoeverre deze ongelijkheid gewenst is. Gebruikers passen immers hun gedrag niet aan als ze niet geconfronteerd worden met de kosten. In een aantal gevallen is zoiets onvermijdelijk. Mensen die in een park lopen profiteren ook van mensen die liever in hun tuin zitten, maar dat betekent nog niet dat je entree moet heffen in het park. Vaak kan het wel degelijk anders.

Gedrag van gebruikers kan beïnvloed worden door het profijtbeginsel in te voeren. Als diegenen die baat hebben van voorzieningen gemakkelijk te identificeren zijn, het innen van de gebruikersbijdrage efficiënt kan, en er een politieke legitimiteit bestaat, kan de gebruiker gaan betalen. In het genoemde voorbeeld van het park is die legitimiteit er niet. De politiek vindt dat een park vrij toegankelijk moet zijn voor iedereen.

Op welke terreinen is aan deze voorwaarden voldaan? Het meest genoemde voorbeeld is het introduceren van een aparte heffing tijdens de spits. Maar de politiek is er nog niet uit of ze de weg in de spits als een vrij toegankelijk park beschouwt. In de trein is het makkelijker. We zijn al jaren gewend om buiten de spits minder te betalen dan in de spits. Door de toenemende kosten van spitsverkeer en de mogelijkheden van technologische oplossingen om gedrag te beïnvloeden ontkomen we er niet aan in de toekomst om het profijtbeginsel in te voeren op de weg en op het spoor.

We kunnen het gedrag van de spitsreiziger ook op andere manieren beïnvloeden. Neem het leaserijden. Ruim één op de drie auto’s in de file blijkt geleast, terwijl leaseauto’s slechts 8 procent van het wagenpark uitmaken. Leaserijders zijn veelal werkzaam in de dienstverlening en kunnen vaak werktijden flexibel inrichten.

De huidige leaseregelingen bevatten perverse prikkels om zo veel mogelijk kilometers te maken. De fiscus vraagt een vast bedrag voor het gebruik van de auto ongeacht het aantal kilometers. De werkgever stimuleert gebruikers niet om het aantal privékilometers in de hand te houden en ontmoedigt gebruik van alternatieven.

Om deze nadelen te ondervangen experimenteren sommige grote leasemaatschappijen met ‘mobiliteitsleasing’. Gebruikers krijgen een vrij in te vullen mobiliteitsbudget. Hierdoor daalt het leaseautogebruik en stijgt de werknemertevredenheid, omdat werknemers zelf kunnen sturen. De werknemer wordt tevens financieel geprikkeld om gebruik te maken van alternatieven. Het budget dat aan het eind van het jaar overblijft, komt toe aan de leaserijder. De overheid heeft de sleutel in handen om dit systeem snel uit te rollen door de fiscale behandeling van leaseauto’s aan te passen.

Een ander idee om gedrag te beïnvloeden, is ontleend aan het groot onderhoud. Soms lijkt het wel of wegen en spoor permanente onderhoudsprojecten zijn. De afgelopen jaren is ervaring opgedaan bij gedragsbeïnvloeding tijdens groot onderhoud aan wegen. Eerst moet je weten waarom reizigers eigenlijk op pad gaan. Dan blijkt dat sommige reizigers best kunnen omrijden, anderen kunnen op een andere tijd reizen. Weer anderen pakken de trein als het druk op de wegen wordt, en er zijn er ook die hun reis kunnen uitstellen.

Het blijkt dat hier technisch eenvoudig achter te komen is. Hiermee kunnen groepen reizigers en hun werkgevers gericht benaderd worden om hun gedrag te veranderen. Het gevolg is dat mensen minder hinder ondervinden, ze zelf bij oplossingen worden betrokken en daarmee tevens anderen helpen. Uitbreiding van dit systeem ligt voor de hand, opdat ook reguliere files gereduceerd kunnen worden.

Het land dreigt dicht te slibben. Spitsverkeer leidt tot hoge maatschappelijke kosten. Investeringen zijn nodig om de grootste nood te lenigen. Maar de gebruiker van spitsverkeer moet ook ingeschakeld worden. De gebruikers zullen voor sommige voorzieningen moeten gaan betalen. Maar belangrijker nog: hun gedrag moet en kan veranderen.