Populisten laten ouderen en laagopgeleiden in eigen vlees snijden

Economische ratio ver te zoeken

‘The economy, stupid’ hield Bill Clinton in 1992 zijn kiezers voor. Bijna een kwart eeuw later is het de beurt aan Hillary Clinton. Zij doet er goed aan om een ander adagium te hanteren. De kandidatuur van Donald Trump, de brexit en de opkomst van nationalistische partijen in Europa maken namelijk duidelijk dat feiten en economische ratio het onderspit delven. Dat een brexit grote negatieve effecten op de Britse economie zal hebben, staat als een paal boven water. Desalniettemin koos de meerderheid van de Britten ervoor om uit de EU te treden. Nationalistische en onderbuikgevoelens voeren de boventoon.

Laagopgeleiden en ouderen op sleeptouw

Wie dieper kijkt, ziet een zorgwekkend patroon. Welke groepen stemden voor een brexit? Waar zitten de aanhangers van Trump en nationalistische partijen in Europa? Dat zijn met name laagopgeleiden en ouderen. De laatste peiling van YouGov laat zien dat minder dan 20 procent van de 18-24 jarigen en 40% van de 25-49 jarigen voor een brexit was. Zij zullen nu wel het langst de wrange vruchten van de uittreding van het Verenigd Koninkrijk moeten plukken. In een analyse van de enorme overwinning Trump in de voorverkiezing in New Hampshire, stelde Evan Soltas vast dat onderwijsniveau de overheersende verklarende factor was: hoe meer afgestudeerden in de populatie van stemgerechtigden, hoe minder stemmen op Trump. Voor elke extra procentpunt hoger opgeleiden daalt het aandeel van de stemmen op Trump met 0,65 procentpunt. In Nederland is eenzelfde patroon zichtbaar. In 2010 was ongeveer de helft van PVV-stemmers lager opgeleid tegen gemiddeld een kwart bij andere partijen. Veel minder hoogopgeleiden stemden op de PVV dan op andere partijen (6 versus 36 procent).

De tweedeling tussen ouderen en jongeren en laag- en hoogopgeleiden wordt steeds meer manifest. Dat zet niet alleen de solidariteit tussen landen, maar ook binnen een land onder druk. In Nederland is de pensioendiscussie daar het vleesgeworden bewijs van.

Herverdeling moeizamer

Structureel lagere groei in de EU en de VS maakt dat herverdelingsmachines die nodig zijn om tweedeling te temperen, onder druk staan. Sociale zekerheid, zorg en onderwijs zijn voorbeelden van die herverdelingsmachines. De brandstof is economische groei. Hoe hoger het brutobinnelandsproduct, hoe meer we aan uitkeringen of onderwijs kunnen uitgeven. Als de groei onder druk staat, staat ook de solidariteit onder druk. Mensen willen best bijdragen aan welvaart van anderen, zo lang ze er zelf ook maar op vooruit gaan. Daarom is en blijft economische groei een relevante factor. Daarom is en blijft Europese integratie van belang. Als brexit leidt tot Europese desintegratie tast dat in de hele EU de groei aan. Dat geeft druk op de herverdelingsmachines in alle lidstaten.

Transparantie

De herverdelingsmachines staan ook onder druk omdat ze in de loop van de tijd steeds transparanter zijn geworden. Duidelijk is welke groepen profiteren en wie bijdragen. Vroeger was dat beeld mistiger. Er was geen tweedeling zichtbaar, er waren vele groepen die deels overlapten. Nu is er wel een zichtbare tweedeling. We weten dat het zorgstelsel, volkshuisvesting en sociale zekerheid herverdeling van hoog- naar laagopgeleiden inhoudt. We weten dat de doorsneesystematiek bij werknemerspensioenen herverdeling van jong naar oud betekent en dat de aow leidt tot herverdeling van hoog- naar laagopgeleiden. De herverdelingseffecten van de aow zijn zo groot dat de omgekeerde herverdeling van laag- naar hoogopgeleiden in de werknemerspensioenen ruimschoots wordt gecompenseerd.

Ook de voorkeur van veel jongeren voor een persoonlijke maatschappelijke bijdrage (zieke buurvrouw helpen, een asielzoeker opvangen) boven een anonieme bijdrage aan een collectieve herverdelingsmachine, zet de huidige herverdelingsmachines onder druk. Oud en jong verschillen van mening over de manier waarop we solidariteit regelen.

Ouderen en laagopgeleiden zijn afhankelijk van de huidige herverdelingsmachines. Zij voelen zich overgeleverd aan de herverdelingsmachinisten, aan de politiek. Tegelijk is hun vertrouwen in diezelfde politiek zeer laag.

Immigranten

Als dan ook nog mensen uit andere landen worden toegelaten tot de herverdelingsarrangementen, daalt het vertrouwen nog verder. Arbeidsmigranten en vluchtelingen worden gezien als bedreiging voor ‘onze’ bijstand en sociale huurwoningen. Bij een lagere economische groei worden nieuwe groepen die toegang krijgen tot de herverdelingsmachines, gevoeld als een gevaar door juist die groepen die van diezelfde herverdelingsmachines afhankelijk zijn.

Politici die dit gevoel van afhankelijkheid en wantrouwen aanwakkeren, scoren beter dan goed is voor ons allemaal. Niet omdat we het niet over die gevoelens moeten hebben – dat moet juist wel! – maar omdat de oplossingen van deze politici niet helpen om de oorzaken achter de negatieve gevoelens weg te nemen. Zo lang herverdelingsmachines nog afhankelijk zijn van economische groei, en herverdeling nodig is om tweedeling tegen te gaan, kan niemand zich veroorloven om op basis van de onderbuik te stemmen of te regeren en economische feiten te negeren of te verdraaien. Tegelijk heeft brexit laten zien dat economische feiten te veel mensen niet overtuigen. Daarom een nieuw adagium voor Hillary en toekomstige Europese leiders: ‘The economy and emotions, stupid!’

Dit artikel is eerder verschenen in de Volkskrant van 30 juni jl.