De academische vrijheid is in het gedrang

De academische vrijheid is in het gedrang image
Door 'Abhi Sharma'
19 apr 2022

De Nederlandse Gedragscode Wetenschappelijke Integriteit van de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten uit 2018 bevat een opmerkelijke wijziging. In afwijking van de eerdere codes stelt de code van 2018 dat de academische vrijheid kan en mag worden begrensd door de verantwoordelijkheid voor mens, maatschappij en milieu. Volgens Joop Hartog is hiermee de academische vrijheid is in het gedrang.

Inleiding

Een van de vijf principes die de Nederlandse Gedragscode Wetenschappelijke Integriteit uit 2018 geeft voor integer onderzoek is Verantwoordelijkheid en dat “houdt ook in dat men onderzoek doet dat wetenschappelijk en/of maatschappelijk relevant is”. Bij de normen voor goede onderzoekspraktijken wordt dit herhaald: “1. Houd bij de bepaling van onderwerp en inrichting van het onderzoek rekening met de belangen van wetenschap en/of samenleving. 2. Doe onderzoek dat wetenschappelijk en/of maatschappelijk van betekenis kan zijn”. Maatschappelijke betekenis en belang van de samenleving worden niet nader toegelicht.

Deze koerswijziging, waarbij maatschappelijk belang invloed mag hebben op de wetenschapsbeoefening, is ingrijpend en verontrustend.

Het impliceert dat onderzoek als niet integer kan worden bestempeld als het niet maatschappelijk relevant wordt geacht. Een opmerkelijke wijziging ten opzichte van de vorige codes, waar maar één richtsnoer was: “De wetenschapsbeoefenaar laat zich bij zijn wetenschappelijke activiteiten leiden door geen enkel ander belang dan het wetenschappelijke belang". Deze koerswijziging, waarbij maatschappelijk belang invloed mag hebben op de wetenschapsbeoefening, is ingrijpend en verontrustend, zoals ook recent betoogd door Jonathan Soeharno (2021).

Voorbeeld begrenzing van wetenschap

In het onderzoek Grenzeloze Verzorgingsstaat werd berekend wat het saldo van baten en lasten van immigranten voor de schatkist is. Bij voorbaat kon worden verondersteld dat de uitkomst voor sommige groepen immigranten negatief zou kunnen uitvallen. Men kan nu betogen dat zulk onderzoek geen maatschappelijk belang dient. Wanneer duidelijk zou worden dat een bepaalde groep immigranten structureel een last is voor de rijksbegroting zal dat antipathie tegen die groep kunnen opwekken of versterken en daarmee de maatschappelijke cohesie en stabiliteit ondergraven. Onder het principe Verantwoordelijkheid eist de code ook dat de onderzoeker “binnen de grenzen van het redelijke rekening houdt met de legitieme belangen van bij het onderzoek betrokken personen”. Als van een groep immigranten wordt vastgesteld dat zij een netto last op het overheidsbudget vormen kan worden betoogd dat zulk onderzoek niet in hun belang is. Zulk onderzoek zou dus met de code in de hand kunnen worden gekwalificeerd als niet integer en derhalve niet behoren te worden uitgevoerd.  

Inderdaad blijkt de netto bijdrage aan de schatkist over de gehele levensduur van niet-westerse immigranten negatief en substantieel (altijd meer dan 100.000 euro per persoon, maar variabel met leeftijd bij immigratie). Voor westerse immigranten is de netto bijdrage positief, mits de leeftijd bij  immigratie tussen 15 en 55 jaar ligt.

Misschien komt er een generatie aan met een andere opvatting van redelijkheid. Dan kan het zijpad van de code wel eens een marsroute voor een triomftocht worden.

Op de publicatie van het rapport is verdeeld gereageerd. Sommige reacties concentreerden zich op de inhoudelijk resultaten, uiteraard precies wat de onderzoekers beoogden. Maar in publieke en private reacties werd ook duidelijk gesteld dat zulk onderzoek ongewenst en ongepast is, met een beroep op de bovengenoemde argumenten. Bestuurders van de Universiteit van Amsterdam verscholen zich achter vermeend onterecht gebruik van het logo van de UvA om afstand te nemen van het rapport, maar het was zonneklaar dat hun gedrag gemotiveerd was door de vrees voor dezelfde argumenten.  

Ongepast gedrag

Bij kwalificatie van ongepast gedrag maakt de code onderscheid tussen schending van wetenschappelijke integriteit, bedenkelijk gedrag en lichte tekortkoming. Uit de code blijkt dat voor handelen tegen maatschappelijk belang of belang van personen de keuze gaat tussen bedenkelijk gedrag of lichte tekortkoming. Bij een lichte tekortkoming zal geen aanleiding zijn voor sancties, bij bedenkelijk gedrag kan daar wel reden voor zijn. De keuze voor lichte tekortkoming of bedenkelijk gedrag wordt afhankelijk gesteld van 12 wegingscriteria waaronder “de mogelijke effecten op het vertrouwen in de wetenschap en tussen wetenschappers” en “de overige mogelijke gevolgen voor individuen, de samenleving of de omgeving”. Vooral dat laatste biedt ruimte om met voorkeuren, van politieke, religieuze of andere aard, onderzoek naar bepaalde verschijnselen tegen te houden. Schuyt (2019, Section 2.7, p 54) hekelt in dit verband de vaagheid van de normen en de onzekerheid die dit creëert.

Slot

Overdreven angst? Zal de “redelijkheid” niet zegevieren in het bepalen van de invloed van maatschappelijk belangen? Ik zou er niet op vertrouwen, gelet op het fanatisme in bepaalde kringen. Zo werd aan de Universiteit Maastricht door een feministische actiegroep geëist dat de term menstruerende vrouwen werd vervangen door menstruerende mensen, op straffe van “mobiliseren van hun gemeenschap”. Activisten hebben de website van het universiteitsblad Observant enkele dagen plat gelegd, waarbij overigens de daders niet konden worden achterhaald. De universiteitsraad was niet bereid om in reactie op deze zaak het fundamentele recht op vrijheid van meningsuiting te verdedigen (Roede, 2022). Misschien komt er een generatie aan met een andere opvatting van redelijkheid. Dan kan het zijpad van de code wel eens een marsroute voor een triomftocht worden.

Referenties

van de Beek, J., H. Roodenburg, J. Hartog en G. Kreffer (2021), Grenzeloze Verzorgingsstaat, ISBN nummer: 9789090344034

Roede, M. (2022), Universiteit kan de hype van de cancelcultuur stoppen, Ingezonden brief, NRC, 6 april 2022, p 17  

Schuyt, C. (2019), Scientific Integrity : the rules of academic research, Leiden: Leiden University Press

Soeharno, J. (2021), Activisme in de wetenschap, tekst van een presentatie in een bijeenkomst over wetenschappelijke integriteit, 08-12-2021

Te citeren als

Joop Hartog, “De academische vrijheid is in het gedrang”, Me Judice, 19 april 2022.

Copyright

De titel en eerste zinnen van dit artikel mogen zonder toestemming worden overgenomen met de bronvermelding Me Judice en, indien online, een link naar het artikel. Volledige overname is slechts beperkt toegestaan. Voor meer informatie, zie onze copyright richtlijnen.

Afbeelding
Door 'Abhi Sharma'

Ontvang updates via e-mail