Een kritische blik op de rol van Jan Tinbergen in het Indonesië van Suharto

Inleiding

De beschermheilige van de Nederlandse economische wetenschap is Jan Tinbergen (1903-1994). Er is de prestigieuze Tinbergen-lezing van de Koninklijke Vereniging voor Staathuishoudkunde, het imponerende Tinbergen-gebouw in Rotterdam en het vermaarde Tinbergen-instituut van de Amsterdamse en Rotterdamse economiefaculteiten. De iconische status van Tinbergen is begrijpelijk; hem werd in 1969 de prijs van de Zweedse Rijksbank (abusievelijk ook wel ‘Nobelprijs economie’) toegekend. Die prijs ontving hij terecht: Tinbergen is de enige Nederlandse econoom die een wezenlijke bijdrage geleverd heeft aan de mondiale economische wetenschap. Persoonlijk hecht ik de meeste waarde aan zijn debat met Keynes over de merites van econometrische modellen.[1]

Regime van Suharto

Er is evenwel een schaduwzijde die zelden wordt genoemd. Tinbergen adviseerde in de jaren ‘60 het regime van Suharto. Eind 1965 greep het leger onder leiding van generaal Suharto de macht in Indonesië. Het zou een eufemisme zijn om de daaropvolgende maanden een burgeroorlog te noemen. Minstens 500.000 mensen werden uitgeroeid. Een veelvoud daarvan werd gemarteld en gevangen gezet. Historicus Remco Raben (2005) karakteriseert 1965-1966 als “intensieve terreur”, “een geweldsorgie”, met “razzia’s op communisten en hun aanhangers”.

De opstelling van Tinbergen is niet verrassend voor wie bekend is met de rol van ethiek in de economische wetenschap. Economen scheiden rechtvaardigheid van efficiëntie om zich vervolgens op het laatste te richten.

Iedereen die in verband gebracht kon worden met communisme was vogelvrij, hetzelfde gold voor vakbondsmensen en Chinezen. Het leger was daarbij militair superieur en werd bovendien gesteund door de VS. De VS steunde Suharto’s junta, omdat het een einde maakte aan de regering van Soekarno. Soekarno’s Partai Nasional Indonesia, dat in 1945-1949 een belangrijke rol gespeeld had in het verslaan van Nederland, was weliswaar niet communistisch, maar werkte wel samen met de Partai Komunis Indonesia (PKI). Nog bezwaarlijker voor de VS was Soekarno’s neutrale positie in de Koude oorlog; hij wenste zich noch aan de VS noch aan de Sovjet-Unie te binden. Suharto daarentegen was een loyale bondgenoot van de VS en zou dat tijdens zijn tot 1998 durende presidentschap blijven. En uiteraard werd de PKI verboden, na in 1926 al verboden te zijn geweest door Nederland.

Tinbergen als ‘’incidentieel adviseur’’ in Indonesië      

Tinbergen kwam in februari 1966 aan in Indonesië om economisch advies te geven. Ook nadien bleef hij volgens zijn biograaf Erwin Dekker een “incidenteel adviseur” van het nieuwe regime.[2] Dat stond niet op zichzelf. In 1970 nam Tinbergen in Bilbao (Spanje) een eredoctoraat in ontvangst. Generaal Franco was toen nog altijd dictator in Spanje. In de jaren ’30 had hij een staatsgreep gepleegd met hulp van Hitler en Mussolini; hij zou tot 1973 aan het hoofd staan van de Spaanse junta.

We moeten Tinbergen eren zonder hem te vereren. Maar vooral dient zijn rol in het Indonesië van Suharto het belang van rechtvaardigheid in economische analyses te benadrukken.

Tinbergen was zich “bewust van de misstanden en het dictatoriale karakter van deze regimes.” Echter, hij “hoopte toch verbetering in hun beleid te kunnen aanbrengen.” Daarbij meende Tinbergen dat “wetenschap een internationale aangelegenheid was die politieke verschillen moest overstijgen.” Bij elk regime was het van “groot belang om altijd op zoek te gaan naar wat men gemeen had en het denken in termen van tegenstellingen te vermijden.” Mijns inziens ging Tinbergen er daarbij aan voorbij dat zijn adviezen en zijn eredoctoraat meehielpen regimes te legitimeren.

Slot

Nu, Tinbergen heeft grote verdiensten. Internationaal bekend is de regel van Tinbergen volgens het welk er evenveel beleidsinstrumenten dienen te zijn als doelstellingen. Hij was in weerwil van bovenstaande lange tijd geëngageerd. Hij weigerde dienst in de jaren ’20, adviseerde de Volkenbond in de jaren ’30 en was de eerste directeur van het CPB in de jaren ’40. Juist daarom is zijn gebrek aan distantie van extreemrechtse junta’s teleurstellend. Dat is echter geen reden om het te negeren. We moeten Tinbergen eren zonder hem te vereren. Maar vooral dient zijn rol in het Indonesië van Suharto het belang van rechtvaardigheid in economische analyses te benadrukken.

De opstelling van Tinbergen is namelijk niet verrassend voor wie bekend is met de rol van ethiek in de economische wetenschap. Economen scheiden rechtvaardigheid van efficiëntie om zich vervolgens op het laatste te richten. Vraagfuncties modelleren bijvoorbeeld alleen koopkrachtige consumenten. Daklozen worden genegeerd; voor de econoom bestaan ze niet. Interpersonele nutsvergelijkingen worden zelden gebruikt, waardoor een dictatuur niet verworpen wordt als in het democratische alternatief ook maar één persoon (de dictator allicht) erop achteruit gaat. En een efficiënte junta valt te verkiezen boven een inefficiënte. Deze laatste positie was feitelijk die van Tinbergen. Zijn amorele houding leidde daarbij tot een immorele handeling; adviseren is legitimeren. Daarmee heeft de economische wetenschappen de peetvader die het verdient. De economische wetenschap doet zich voor als ethisch neutraal, maar kiest daarmee partij voor de status quo.

Voetnoten

Literatuur

R. Raben (2005), De Indonesische coup van 1965, Historisch Nieuwsblad, 31 oktober 2005