Hoe waardevrij is de econoom?

Hoe waardevrij is de econoom? image
Afbeelding Tinbergen en Peccei

De afgelopen decennia is binnen de economische wetenschap steeds meer belangstelling voor het niet-rationele gedrag van mensen. Dit uit zich in deelgebieden als gedragseconomie en economie en cultuur. Aangezien de econoom ook een mens is, en dus net als anderen niet de hele werkelijkheid kan bevatten, is de aanname van onafhankelijkheid zeer discutabel. In dit artikel buigt Eelke de Jong zich over de vraag: Hoe waardevrij is de econoom?

Nieuwe stroming economen

Gedragseconomie bestudeert het feitelijk gedrag van individuen en maakt intensief gebruik van inzichten uit de psychologie. Economie en cultuur concentreert zich op patronen in het gedrag van leden van groepen. Vaak bestaat de groep uit de bevolking van een land maar het kan ook een beroepsgroep of een bepaalde leeftijdsgroep zijn.

Als deze redenering klopt, dan mag verwacht worden dat de meningen van economen, politici en de bevolking van een land sterk met elkaar samenhangen. 

De onderliggende veronderstelling van beide benaderingen is dat de werkelijkheid te gecompliceerd is om door een individu of groep individuen op een rationele manier begrepen te worden. Bijgevolg maakt men gebruik van de incomplete kennis die men al heeft. Deze kennis is verworven door opvoeding en opleiding en door persoonlijke ervaringen en, als het om groepen gaat, door een gemeenschappelijke geschiedenis. In beide soorten analyses staat de wetenschappelijke econoom als objectieve observant aan de zijlijn. Aangezien de econoom ook een mens is, en dus net als anderen niet de hele werkelijkheid kan bevatten, is de aanname van onafhankelijkheid zeer discutabel. Net als andere ingezetene van een land en leden van een bepaald cohort, zal de econoom oordelen hebben die gevorm zijn door opvoeding inclusief onderwijs en eigen ervaringen. Als deze redenering klopt, dan mag verwacht worden dat de meningen van economen, politici en de bevolking van een land sterk met elkaar samenhangen.  

Verband waarden, economische theorieën en beleid

In het boek Economic Ideas, Policy and National Culture: A comparison of three market economies uitgegeven door Routledge, onderzoeken de auteurs het verband tussen de belangrijke waarden van de bevolking, de wijze waarop deze in de dominante economische theorieën tot uiting komen en het gevoerde beleid in drie landen. De drie landen zijn de Verenigde Staten (VS) als representant van de vrije markteconomie, Duitsland als vertegenwoordiger van de gecoördineerde markteconomie en Frankrijk als hiërarchische markteconomie. Voor alle drie de landen wordt onderzocht wat de houdingen ten aanzien van de markt is. Hierbij wordt gelet op het belang dat aan het individu wordt gehecht, de houding ten aanzien van verschillen tussen bevolkingsgroepen en de afweging tussen effecten op lange en op kort termijn: tijdsvoorkeur.

Een analyse van de dominante waarden onder de bevolking leert dat alle drie landen het individu hoog aanslaan. Maar op de schaal Individualisme – Collectivisme is de score voor de Verenigde Staten het hoogste. De Duitse bevolking hecht meer dan de bevolking van de andere twee landen aan het rekening houden met de gevolgen op de langere termijn en is ook meer onzekerheid mijdend dan de anderen. Ten slotte scoort Frankrijk hoog op de acceptatie van hiërarchie: de mate waarin de lagere klassen een elite accepteren. Tevens blijken de hoger opgeleiden en hogere inkomens in Frankrijk hun kinderen andere waarden te leren dan de lagere sociale klassen. In de andere twee landen is dat verschil veel minder.

Visie van economen in verschillende landen

Deze dominante waarden zien we ook terug in de visie van economen op de markt. De Amerikaanse vrije markt denkers benadrukken dat op een markt concurrentie heerst. Degene die het beste aanbod doet krijgt daardoor de order. Hierdoor wordt het individu in staat gesteld om zichzelf te verwezenlijken en niet op ras of geslacht te worden beoordeeld. Van belang is dat iedereen dezelfde mogelijkheden krijgt. De theorie besteedt geen aandacht aan de resulterende grote verschillen tussen personen en bedrijven die hierdoor kunnen ontstaan. Men is geneigd te vinden dat dit de terechte opbrengst van hard werken en individueel vernuft is. In het beleid is de nadruk op individu en klein ook terug te vinden. Zo heeft in de VS lange tijd unit banking als de norm gegolden. Dit hield in dat banken maar één vestiging zouden mogen hebben. Verder wilde men concentratie van aandeelhouderschap voorkomen. Daardoor konden banken en verzekeringsmaatschappijen geen grootaandeelhouder van bedrijven worden. Uiteindelijke leidde dat tot veel macht bij het management. Om dat weer tegen te gaan is de macht naar de aandeelhouder verschoven en het aandeelhouderskapitalisme ontstaan.

De Duitse ordoliberale traditie is ontstaan als tegenwicht en verzet tegen het Nazi regime. De ordoliberalen zien de markt als een ordeningssysteem dat de macht van de overheid – de al het leven overwoekerende bureaucratie, aldus Ludwig Erhard – en de macht van de grote bedrijven moet beperken. Het is de enige theoretische stroming van de drie die aandacht heeft voor de gevolgen op lange termijn, zoals een te scheve inkomensverdeling. Ook wil men vermijden dat een oplossing gaat leiden tot moral hazard problemen: het verschijnsel dat men geen rekening houdt met mogelijke toekomstige risico’s omdat men verwacht dat de overheid die dan wel oplost. In de praktijk leidt de hoge mate van onzekerheid mijding tot een cultuur gericht op stabiliteit en een conservatieve houding. Het is opmerkelijk dat de financiële sector in Duitsland na de oorlog niet veel veranderd is. Een reden kan zijn dat men altijd terughoudend is geweest ten aanzien van nieuwe producten. Tevens blijken Duitse beleggers een voorkeur te hebben voor vastrentende beleggingen.

De geschiedenis van Frankrijk en Duitsland illustreert dat cultuur niet altijd vast ligt. Met name ingrijpende gebeurtenissen, zoals een oorlog, kunnen de inzichten beïnvloeden.

In Frankrijk is na de oorlog een hiërarchische economie opgezet. In deze economie heeft de overheid een grote rol. Ze is (mede)eigenaar van bedrijven en topambtenaren, die op de elitaire Grand de Ecoles zijn opgeleid, wisselen tussen posities in de directie van bedrijven en in het ambtelijk apparaat. De economische theorie die hierbij past, is die van de economische ingenieurs. Ze bestuderen op theoretisch vlak de vrije markt. Het doel hiervan is niet dat de vrije markt in de praktijk wordt gebracht, maar dat de overheid de prijzen zo vaststelt dat ze de prijzen op een vrije markt benaderen. Immers dan komt de meest efficiënte prijsstelling tot stand. Kortom, economische wetenschap is een instrument voor de elite om het land te besturen. Na de Tweede Wereldoorlog was het financiële systeem onder controle van het Ministerie van Financiën. Elke soort financiële instelling had zijn eigen rol. De spaarbanken, bijvoorbeeld, verzamelden geld via spaarrekeningen. De opbrengst mochten ze niet zelf beleggen, dat was de taak van andere banken. Al tijdens de jaren zestig bleek dit systeem te star. Maar pas begin jaren tachtig werd het hervormd, door… alle banken te nationaliseren. Een mooie illustratie van het feit dat de elite voor de oplossing moet zorgen.

Slot

De geschiedenis van Frankrijk en Duitsland illustreert dat cultuur niet altijd vast ligt. Met name ingrijpende gebeurtenissen, zoals een oorlog, kunnen de inzichten beïnvloeden. In dit geval heeft de Tweede Wereldoorlog ertoe geleid dat Duitsland van een gecentraliseerde economie is overgegaan naar een meer door de markt gestuurde economie. In Frankrijk heeft het omgekeerde proces plaats gevonden. De economische theorie beweegt mee.  

Te citeren als

Eelke de Jong, “Hoe waardevrij is de econoom?”, Me Judice, 28 maart 2022.

Copyright

De titel en eerste zinnen van dit artikel mogen zonder toestemming worden overgenomen met de bronvermelding Me Judice en, indien online, een link naar het artikel. Volledige overname is slechts beperkt toegestaan. Voor meer informatie, zie onze copyright richtlijnen.

Afbeelding
Afbeelding Tinbergen en Peccei

Ontvang updates via e-mail