Geef Groningers zelf controle over gaswinning

Inleiding

De managementliteratuur kent het begrip ‘licence to operate’. Een bedrijf heeft niet alleen vergunningen nodig om te produceren, maar in bredere zin de instemming van de omgeving om goed te functioneren. Dat kan verworven worden door bij te dragen aan werkgelegenheid, innovatie en een schoon milieu. De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), opgericht om de oliebronnen van Nederland te exploiteren, heeft deze instemming dramatisch verspeeld. Ten eerste door langdurig te ontkennen dat er een verband bestaat tussen de gaswinning en aardbevingen. Ten tweede door, toen dit verband eenmaal onomstotelijk vastgesteld was, niet ruimhartig mee te werken aan de compensatie van de geleden schade. Dat er geen sprake is van een leercurve bewees topman Johan Atema door in 2021 nog te beweren dat de versterking van 50 huizen afdoende zou zijn, daarmee aantonend hoe ver de NAM van de (politieke) realiteit afstaat. Het voortdurende verzet van de NAM tegen compensatie is een klassiek voorbeeld van beleid dat ‘penny wise, pound foulish’ is, want daardoor kon de politiek uiteindelijk niet anders doen dan beloven op termijn de gaswinning af te bouwen. Natuurlijk is de NAM niet de enige schuldige aan dit drama. De staat heeft ook grote fouten gemaakt en de problematiek langdurig onderschat. Maar de staat kunnen we niet vervangen – hoogstens de poppetjes die het werk doen – de NAM wel.

Aardgaswinning tot stilstand

De huidige situatie is dat de aardgaswinning de komen de jaren tot stilstand zal komen. Tot voor kort kon men hier misschien vrede mee hebben omdat het paste in de transitie richting duurzaamheid en het beperken van CO2-emissies. Maar de Oekraïneoorlog veranderde dit ingrijpend. De aardgasreserves hebben in het conflict met Poetin een strategische functie gekregen die het nodig maakt om een oplossing te vinden voor de blokkade die ontstaan is. Ruim 20% van de oorspronkelijke gasvoorraad is in de grond moet blijven zitten. De NAM volledig vervangen door de staat, zoals bij de uitvoeringsorganisatie van het herstelwerk gedaan is, lost het probleem niet afdoende op. De kern van de blokkade is dat het onder de Groningse burgers aan vertrouwen in NAM en overheid ontbreekt. Men heeft geen controle over de gang van zaken en wordt vernederd bij het indienen van aanvragen ter compensatie van de geleden schade. Maar er wordt een hoge prijs betaald voor deze patstelling, zeker nu Poetin dreigt om de aardgasleveranties naar West-Europa als ultiem pressiemiddel in te zetten. Er is dus sprake van een massief institutioneel falen – de potentiële baten van het bereiken van een meer coöperatieve ‘oplossing’ van dit probleem zijn daarbij gigantisch. Er dienen instituties ontworpen te worden die de vertrouwensbreuk helpen repareren, want als dat lukt dan wenkt een win-win-situatie: gezien de huidige gasprijzen kan er heel veel geld – tientallen miljarden euro’s – verdiend worden met het weer inschakelen van de aardgaswinning.

Denkbare oplossing

Kernprobleem van de huidige situatie is dat de baten van de aardgaswinning niet terechtkomen bij degenen die de kosten ervan in de vorm van aardbevingsrisico en schade dragen. Bovendien hebben de inwoners van het aardbevingsgebied ervaren dat de overheid en de NAM niet voldoende betrouwbaar is geweest. Wat nu dreigt is dat, onder druk van de Oekraïne oorlog en het beleid van Poetin, de gaswinning toch weer sterk opgevoerd gaat worden, want internationaal is niet vol te houden dat Nederland dit niet zou doen als Rusland de aanvoer van aardgas naar West-Europa zou afsnijden. Dat zou de vertrouwensbreuk tussen de Groningers en de staat nog dieper kunnen maken. Er dient nagedacht te worden over een institutionele structuur die de Groningers controle geeft en de baten van de gaswinning laat neerdalen bij degenen die de nadelen ervan ondervinden. Een denkbare oplossing is de vorming van een coöperatie van de Groningse huishoudens in het getroffen gebied, waar de controle over de gaswinning en de inkomsten daarvan bij onder gebracht worden. Deze coöperatie vervangt de NAM als centrale speler in de governance van de aardgaswinning.  Daarmee kan de blokkade doorbroken worden, want de Groningers krijgen direct belang bij en controle over de gaswinning, en levert de middelen om de schade (van huidige en toekomstige bevingen) te compenseren. Momenteel gaat het jaarlijks om 1 tot 2 miljard ‘aardgasbaten’ van de staat, wat om de gedachten te bepalen verdeeld over ruim 25.000 getroffen huishoudens al de respectabele som van minimaal 40.000 euro per jaar per huishouden oplevert. De sterk gestegen energieprijzen zullen dit nog verder doen oplopen. De staat zal daarvan natuurlijk een deel opeisen, maar dan blijft er voldoende over om van Noordoost Groningen een welvarend gebied te maken. Het spreekt voor zich dat de staat als hoeder van het algemeen belang ook een aandeel in de coöperatie moet hebben, maar hoeveel en met welke rechten en plichten lijkt een mooi onderwerp voor nader polderen.

Het gevaar van een dergelijk voorstel is dat het de nu eindelijk een beetje op gang gekomen procedures rond compensatie en evaluatie van beleid doorkruist en het dossier nog ingewikkelder maakt. Maar een dergelijke coöperatie lijkt wel de meest ‘duurzame’ oplossing die de genoemde vertrouwensbreuk zou kunnen herstellen, en tegelijkertijd het Gronings aardgas zou kunnen mobiliseren voor het conflict met Poetins Rusland.