Kerstverhaal: Ebenezer Scrooge en ons kapitalisme

Achtergrond

Het is kerstmis 1843. In het Victoriaanse Engeland heerst alom honger en armoede. De arbeidsomstandigheden zijn deplorabel. Eerder had de econoom Thomas Malthus al gewaarschuwd voor hongersnood op grote schaal. Vijf jaar later breekt in vrijwel alle Europese landen een revolutie uit. A Christmas Carol van Charles Dickens, een novelle met als thema’s armoede, ongelijkheid en transformatie, verschijnt op 19 december 1843 en is al snel uitverkocht. Het hoofdpersonage, Ebenezer Scrooge, is een oude verbitterde vrek, koud en apathisch, financier en geldwisselaar. Hij is zijn hele leven bezig geweest met alleen het vergaren van geld, met minachting van alle andere zaken, inclusief vriendschap en liefde. Scrooge is de antithese van de kerstgedachte. Echter, tegen het eind van het boek komt hij in de kerstnacht tot inkeer en wordt hij de compassievolle en zachtaardige figuur die hij als jongen ooit was.

Diepere economische betekenis

Dit kerstverhaal is springlevend. Zoals het Scrooge is vergaan, zo zal het ook ons kapitalistische systeem (moeten) vergaan: een grondige transformatie. De economische wetenschap is sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw gebaseerd op het mensbeeld van de homo economicus; een ware Scrooge, uitsluitend gericht op eigenbelang en a-sociaal. Deze mens is ‘’hard and sharp as flint … and solitary as an oyster”, zoals Dickens Scrooge omschrijft. Het mensbeeld heeft geleid tot een economisch paradigma dat Nobelprijswinnaar Milton Friedman in 1970 fameus en scherp formuleerde: “the social responsibility of business is to increase its profits”. Zo runde ook Scrooge zijn business, slechts gericht op het vergaren van steeds meer geld, zonder enige (maatschappelijke) verantwoordelijkheid, laat staan compassie, empathie of liefde. Het enige waar Scrooge zich naast het vergaren van rijkdom om bekommerde was ‘’to impress other businessmen”, een competitief maar eenzaam mens.

Een systeem met geld- en groeidwang is per definitie een verslavend systeem dat de morele mens in ons verteert.

In dat kielzog neemt evenals in het Victoriaanse Engeland in Europa de vermogensongelijkheid sinds de jaren tachtig weer toe (De Vicq e.a., 2023); de rijken worden rijker, de armen relatief armer. Het fundament van een vrijemarkteconomie, concurrentie, is sinds de ‘Scrooges’ uit de industriële revolutie een nog immer perverterend systeem dat leidt tot een race to the bottom; bedrijven worden gedwongen zich te richten naar de onderneming die de meeste kosten afwentelt op de samenleving, de beroerdste arbeidsomstandigheden accepteert (bijv. arbeidsmigranten in Nederland of uitbuiting in verre landen) en natuur en klimaat negeert. ‘’Wreedheid lokt wreedheid uit’’, zoals Dickens al schreef. Daar komt nog bij de gesel van de beurs die bijvoorbeeld het failliet van de duurzaamheidsstrategie van Paul Polman bij Unilever betekende, Ahold en Imtech tot fraude aanspoorde en o.a. ING, Philips, ABN Amro, AkzoNobel, KLM tot het plegen van strafbare feiten en de nieuwe CEO van Shell eerder dit jaar deed besluiten ‘’relentless’’ voor aandeelhouderswaarde te gaan en investeringen in duurzame energie te schrappen.

Slachteroffer van ons eigen systeem

Scrooge heeft met zijn levenswijze een dynamiek gecreëerd waarin hij uiteindelijk zelf gevangen zit en dat hem slachtoffert, solitair, kil en koud: ‘’he (Scrooge) carried his own cold temperature always about with him”). Evenzo hebben wij een economisch systeem gecreëerd waar we zelf slachtoffer van zijn, waaraan ontsnappen nauwelijks nog mogelijk lijkt en waar mens, natuur en de eigen klanten aan onderworpen zijn. Of zoals Nobelprijswinnaars Akerlof en Shiller het kernachtig formuleren in hun 2015 boek Phishing for Phools; the economics of manipulation and deception: “But, inevitably, the competitive pressures from businessmen to practice deception and manipulation in free markets lead us to buy, and to pay too much for, products that we do not need; to work at jobs that give us little sense of purpose; and to wonder why our lives have gone amiss.” Dat onze markteconomie daarmee eveneens desastreuze effecten heeft op de menselijke waardigheid onderstreepte ook oud VVD-minister van financiën en president van het IMF Johan Witteveen: “… schadelijke effecten van markteconomie op mens en milieu, hetgeen leidt tot ondermijning van morele en sociale waarden”.

Weg voorwaarts

Middels drie geestverschijningen in de kerstnacht, waarvan de eerste verschijning in de afbeelding bij dit artikel is weergegeven, komt Scrooge tot inkeer: een ware transformatie. In de eerste twee verschijningen wordt Scrooge geconfronteerd met zijn intrieste en a-sociale verleden en heden en vervolgens schudt de derde geestverschijning, waarin Scrooge een blik in de toekomst wordt voorgeschoteld, Scrooge definitief wakker. Hij ziet dan tot zijn grote schrik onder meer dat het zoontje van de knecht die hij zojuist heeft ontslagen door zijn toedoen gestorven is. Scrooge vraagt om vergiffenis, toont compassie, en wordt ‘’light as a feather, happy as an angel, merry as a schoolboy … Hallo here! Whoop! Hallo!” Hij geeft zijn knecht voor het eerst een loonsverhoging en koopt onder meer voor zijn neef een kerstkalkoen.

Een systeem met geld- en groeidwang is per definitie een verslavend systeem dat de morele mens in ons verteert. Laten ook wij lessen trekken uit verleden en heden en de toekomst transformeren. Het (aandeelhouder)kapitalisme drijft ons verder van wie we (willen) zijn. Laten we de homo economicus ontmaskeren, achter zijn masker zit een ontwaakte Scrooge die niets liever wil dan te worden bevrijd. Wij wensen u allen mooie kerstdagen.

Referenties

Akerlof, G.A. en R.T. Shiller, 2015, Phishing for Phools; the economics of manipulation and deception, Princeton University Press, Princeton en Oxford.

Dickens, C, 1843, A Christmas Carol in Prose: Being a Ghost Story of Christmas, Chapman & Hall.

Friedman, M. 1970, “A Friedman Doctrine: The Social Responsibility of Business is to Increase its Profits”, The New York Times Magazine, 13 september.

Malthus, T.R., 1798, An Essay on the Principle of Population, Penguin Classics, Londen.

Vicq, A. de, S. Toussaint, T. van der Valk en M. Moatsos, 2023, “De vermogensongelijkheid stijgt sinds de jaren tachtig”, Economisch Statistische Berichten, 108(4820), 156-157.

Witteveen, H.J. 2001, Soefisme en economie, Ankh-Hermes.