De klimaatcrisis, gedragsverandering en bewustzijnsontwikkeling

De klimaatcrisis, gedragsverandering en bewustzijnsontwikkeling image
Door 'Joe Shoe'
Het is evident dat de klimaatcrisis om structurele maatregelen vraagt, bijvoorbeeld een CO2-heffing. Om structurele maatregelen effectief te laten zijn dient er ook een mentaliteitsverandering plaats te vinden. Toon van Eijk betoogt dat er meer aandacht nodig is voor bewustzijnsontwikkeling.

Mentaliteitsverandering

Keizer (2021) betoogt dat om structurele maatregelen effectief te laten zijn er ook een mentaliteitsverandering plaats dient te vinden. Volgens hem hebben we een expliciete analyse van het fenomeen ‘mentaliteit’ nodig om überhaupt een mentaliteitsbeleid te kunnen voeren. Hij onderscheidt twee instrumenten waarmee we onze mentaliteit kunnen veranderen, “te weten het spelen van simulaties [rollenspellen] en door middel van regelmatig polderoverleg”. Deze instrumenten zouden de potentie hebben “om het empathische vermogen van de deelnemers belangrijk te verbeteren”. Ik ben het met Keizer eens dat een mentaliteitsverandering (en de daarop volgende gedragsverandering) absoluut noodzakelijk is om structurele of systemische veranderingen te kunnen realiseren. Maar ik vrees dat rollenspellen en polderoverleg niet afdoende zullen zijn.

Relationele economie

Keizer (2019) verwijst ook naar de relationele benadering in de economie door Lans Bovenberg (zijn oratie uit 2019 was getiteld Where is the love? Over Waarde en waarden). Bovenberg’s wijze van economiebeoefening is gebaseerd op een relationeel mensbeeld, waarin waarden een belangrijke rol spelen. Ook Van Dalen, Klamer en Koedijk (2016) betogen dat de waardevrije econoom niet bestaat. Keizer zegt wel dat in het mensbeeld van Bovenberg de schaduwkanten ontbreken, zoals menselijke rivaliteit en de voortdurende agressie tussen mensen. In een eerder artikel heb ik over de statuswedloop tussen mensen geschreven (Van Eijk, 2009). Keizer pleit voor introspectief onderzoek in de vorm van psychotherapie waarin realistische psychologie en sociologie samenkomen. In een recent boek getiteld Klimaatcrisis, gedragsverandering en bewustzijnsontwikkeling bespreek ik, onder andere, het belang van het onderscheid tussen lichamelijke emoties en mentale gevoelens, en tussen externe normen en interne waarden, en tussen re-actief en pro-actief gedrag (Van Eijk, 2021).

Statuswedloop

In discussies over mogelijke oplossingen voor de klimaatcrisis speelt altijd de (schijnbare) tegenstelling tussen eigenbelang en gemeenschapszin een rol. Dienen we de nadruk te leggen op autonome zelfregulering of op maatschappelijke dwang? Of is het begrip ‘sociale of maatschappelijke dwang tot zelfdwang’ van Norbert Elias hier wellicht relevant? (Van Eijk, 2021 p.143; Van Eijk, 2020). Hoe komt de verinnerlijking van maatschappelijk afgedwongen plichten tot zelfdwang tot stand? En wel een zelfdwang die min of meer ‘spontaan’ tot ecologisch en maatschappelijk verantwoord gedrag leidt.

Oproepen tot zelfbeperking en soberheid monden helaas meestal uit in een machteloos moralisme, of ze komen als zeer onaantrekkelijk over. Wat dan te doen?

Te veel nadruk op eigenbelang resulteert in de eerder vermelde ongebreidelde statuswedloop, wat uiteindelijk uitmondt in negatieve maatschappelijke gevolgen (Van Eijk, 2009). Ook verscheidene andere auteurs hebben op de cruciale rol van statusgedrag, nabootsing en afgunst, en verslaving aan relatieve positie gewezen (Keizer, 2009; De Swaan, 2008; Van den Bergh, 2009). Bewezen effectieve en efficiënte methoden om de statuswedloop te doorbreken worden echter niet aangedragen. Het geven van het goede voorbeeld door integere rolmodellen, informele gedragscodes (een vorm van zelfregulering) en formele overheidsregulering (wettelijke regels) zijn mijns inziens nuttig maar niet afdoende. Dit zijn alle externe prikkels die hopelijk bijdragen aan daadwerkelijke gedragsverandering, maar naast zulke prikkels tot re-actieve gedragsverandering (men reageert op iets externs) zou pro-actieve gedragsverandering (verandering van binnenuit) meer aandacht dienen te krijgen. Oproepen tot zelfbeperking en soberheid monden helaas meestal uit in een machteloos moralisme, of ze komen als zeer onaantrekkelijk over. Wat dan te doen?

Is het mogelijk de statuswedloop, gegrondvest in nabootsing oftewel de mimetische begeerte, (gedeeltelijk) te transcenderen? Omdat de mimetische begeerte waarschijnlijk evolutionair bepaald is en dus in onze ‘nature’ zit, en de ‘nurture’ component van sociale en culturele conditionering tot op heden niet sterk genoeg is gebleken, zijn andere oplossingsrichtingen nodig.

Egoïsten of sociale dieren?

Edgar Karssing (2014) zegt dat mensen vaak geloven dat wij als vanzelf egoïsten zijn geworden in ‘the survival of the fittest’. Maar de evolutionaire psychologie laat zien dat dit niet klopt. Onze psychologische ‘make-up’ is inderdaad ontstaan als antwoord op egoïstische uitdagingen van overleven en voortplanting, maar “de behoeften van onze voorouders werden het beste gediend door met elkaar samen te werken” schrijft Karssing. In de evolutie hebben we een aangeboren geneigdheid ontwikkeld om samen te werken en zijn we dus niet geworden “als wolven die elkaar bestrijden tot de dood erop volgt”. Volgens Karssing woedt er een innerlijke strijd in mensen tussen twee wolven: tussen de egoïstische primaat en het sociale roedeldier. Van Vugt en Ahuja (2011, p.46) menen dat we vooral sociale dieren zijn, maar “als de controlemechanismen van een beschaafde samenleving wegvallen (tijdens oorlogen en na natuurrampen) vallen we terug op onze egoïstische primaatneigingen”. Het zijn dan de omgevingsfactoren die bepalen of de geneigdheid om samen te werken wordt aangesproken en “wij kunnen die omgevingsfactoren beïnvloeden”, schrijft Karssing.

Denk slechts aan de egoïstische neiging om Corona vaccins vooral voor de eigen bevolking te reserveren, hoewel dat op wereldschaal geen verstandig beleid is.

Ik denk ook dat wij in principe de omgevingsfactoren of ‘de controlemechanismen van een beschaafde samenleving’ kunnen beïnvloeden, maar dat het in de praktijk toch vaak niet goed blijkt te lukken. Denk slechts aan de egoïstische neiging om Corona vaccins vooral voor de eigen bevolking te reserveren (het hemd is nader dan de rok), hoewel dat op wereldschaal geen verstandig beleid is. De klimaatcrisis zal ongetwijfeld in meer natuurrampen resulteren, maar onze bereidheid om de opwarming van de aarde gezamenlijk aan te pakken laat veel te wensen over.

Moral economic man

Kees Cools (2020) benadrukt terecht dat Adam Smith, de grondlegger van de economische wetenschap, ook een filosoof was. Smith was hoogleraar ‘Moral Philosophy’ aan de universiteit van Glasgow, wiens - in eigen ogen - belangrijkste werk handelde over de morele mens: ‘Theory of Moral Sentiments’ (TMS), verschenen in 1759 (zie ook Van Eijk 2015). Zeventien jaar later schreef hij ‘An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations’ (WN) ook wel ‘de bijbel van de economie’ genoemd. Cools schrijft dat Smith in WN “een, volgens velen, egoïstisch mensbeeld schetst, dat haaks op het mensbeeld uit eerder werk staat. Dit karikaturale beeld van Smith en de WN klopt echter niet”. De mens in TMS is “een moreel wezen, gedreven door sympathie voor de ander en welwillendheid (benevolence)”. Deze mens is ook iemand die een ‘onpartijdige toeschouwer’ in zich heeft en die “ons morele en sociaal handelen voortdurend bewaakt”.

Volgens Cools had Smith een genuanceerd, dus reëel, mensbeeld. “Hij was niet de man van het primaire eigenbelang en puur vrije marktwerking. Hij waarschuwde voor monopolies, overdaad, weelde en dat ‘the consumption of luxury goods might foster undesirable degrees of unequality’”. Smith had dus wel degelijk oog voor de gevaren van de statuswedloop. Smith is de grondlegger van de ‘moral economic man’: een “moreel wezen dat vanuit sympathie en welwillendheid zijn medemens tegemoet treedt” maar die ook “vanuit welbegrepen eigenbelang deelneemt aan het economisch verkeer”. Oftewel in de terminologie van Karssing een mens die ‘de twee wolven’ binnen in zich in dynamisch evenwicht houdt. De vraag is dan hoe men zo’n dynamisch evenwicht kan bewerkstelligen? Beide tegenpolen in de dualiteit ‘eigenbelang/eigenheid versus gemeenschapszin’ of ‘integriteit versus integratie’ hebben bestaansrecht. Maar hoe kan men een geïntegreerde groei van kwaliteiten die diametraal tegengesteld lijken bevorderen? (Van Eijk, 2021 p.129).

Cools concludeert dat het samengaan van beide mensbeelden enorm kan helpen bij actuele maatschappelijke vraagstukken “over [bijvoorbeeld] aandeelhouder- versus stakeholder ‘governance’ en overheid versus vrije markteconomie”. Deze twee voorbeelden van maatschappelijke vraagstukken spelen een grote rol in het actuele debat over de klimaatcrisis. Hoe Cools ‘het samengaan van beide mensbeelden’ precies wil bewerkstelligen is mij niet duidelijk geworden.

Denken en doen gestructureerd in bewustzijn

Van Dalen & Koedijk (2009) zeggen dat de econoom als sociale ingenieur de mist ingaat bij de pretentie van kennis, omdat “kennis, zeker dat van sociale wetenschappers, zo sterk is als de zwakste schakel. De zwakste schakel is het mensbeeld. Economie is en blijft een sociale wetenschap en die begint en eindigt met het doen en denken van de mens”. Ik denk echter dat het beginpunt van economie niet het intellect en gedrag van de mens is, maar diens onderliggend bewustzijn. Denken en doen zijn gestructureerd in bewustzijn. Als het niveau of de kwaliteit van bewustzijn verandert, veranderen denken en doen ook.

Mijns inziens wordt de klimaatcrisis vooral veroorzaakt door een gebrek aan individuele en collectieve zelfregulering, resulterend in gebrekkige pro-actieve gedragsverandering. En zulke zelfregulering vereist aandacht voor ‘het zelf’ door middel van beoefening van technieken voor bewustzijnsontwikkeling. Informele gedragscodes en wettelijke regels resulteren in re-actieve, onvrije (en soms gebrekkige) gedragsverandering.[1] Het is ‘afgedwongen’ gedrag en daardoor relatief duur in handhaving en vatbaar voor ontduiking. Pro-actieve zelfregulering door middel van bewustzijnsontwikkeling, daarentegen, is vrij en goedkoop. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat effectieve technieken voor bewustzijnsontwikkeling het gedrag van mensen in een maatschappelijk verantwoorde richting kunnen bijsturen (Van Eijk, 1998, Box 19 en 20, p.191-4; Van Eijk, 2009).

Mijns inziens wordt de klimaatcrisis vooral veroorzaakt door een gebrek aan individuele en collectieve zelfregulering, resulterend in gebrekkige pro-actieve gedragsverandering.

De door Keizer bepleitte integratie van economie, sociologie en psychologie en de daaruit volgende mentaliteitsverandering, de relationele benadering in de economie door Bovenberg, de aanbeveling van diverse economen om de statuswedloop te transcenderen, het balanceren van de innerlijke strijd tussen egoïst en sociaal dier van Karssing, het door Cools bepleitte samengaan van deze beide mensbeelden, de door Van Dalen & Koedijk gewenste verandering van het mensbeeld in de economische wetenschap: al deze aanbevelingen worden gemakkelijker gerealiseerd door meer aandacht voor bewustzijnsontwikkeling.

Voetnoten


[1] In Van Eijk (2020) presenteer ik Diagram 1 waarin een onderscheid wordt gemaakt tussen vrije, pro-actieve gedragsverandering en afgedwongen, onvrije, re-actieve gedragsverandering, en het daarbij behorende onderscheid tussen het ‘gehoorzamen’ aan interne waarden en het naleven van externe normen.

Referenties

Bergh, J. van den 2009, Crisisbeleid volgens een andere economische theorie. Me Judice, 24 juni 2009.

Bovenberg, L. 2019, Where is the love?, Over Waarde en waarden, oratie, Rotterdam: Erasmus School of Economics.

Cools, K. 2020, Adam Smith was een filosoofMe Judice, 7 oktober 2020.

Dalen, H. van en K. Koedijk 2009, De leunstoeleconoom gaat aan verbeelding ten onder. Me Judice, 13 juni 2009.

Dalen, H. van, A. Klamer, K. Koedijk, 2016, De waardevrije econoom bestaat nietMe Judice, 8 maart 2016.

De Swaan, A. 2008, De vrije markt is een waanideeMe Judice, 3 november 2008.

Karssing, E. 2014, Immoreel gedrag is geen natuurwetMe Judice, 31 januari 2014.

Keizer, P. 2009, Exorbitante beloningen en het belang van het goede voorbeeld. Me Judice, 6 januari 2009.

Keizer, P. 2019, Bouwen aan een relationele economieMe Judice, 21 november 2019.

Keizer, P. 2021, Mentaliteitsverandering: hoe doe je dat?Me Judice, 9 april 2021.

Van Eijk, T. 1998, Farming Systems Research and Spirituality. An analysis of the foundations of professionalism in developing sustainable farming systems. PhD thesis, Wageningen Agricultural University, The Netherlands

Van Eijk, T. 2009, Hoe de statuswedloop kan worden beperkt. Me Judice, 2 juni 2009.

Van Eijk, T. 2015, Met alleen multidisciplinariteit komen we er niet. Me Judice, 23 september 2015.

Van Eijk, T. 2020, Goudsblom: Maatschappelijke dwang tot zelfdwang. Civis Mundi Digitaal #96, april 2020 (I).

Van Eijk, T. 2021, Klimaatcrisis, gedragsverandering en bewustzijnsontwikkeling.  Lulu. Ook beschikbaar als pdf-file:  https://www.lulu.com/spotlight/toondotvaneijkatupcmaildotnl/

Vugt, M. van, en A. Ahuja 2011, De natuurlijke leider, Utrecht: Bruna.

Te citeren als

Toon van Eijk, “De klimaatcrisis, gedragsverandering en bewustzijnsontwikkeling”, Me Judice, 17 december 2021.

Copyright

De titel en eerste zinnen van dit artikel mogen zonder toestemming worden overgenomen met de bronvermelding Me Judice en, indien online, een link naar het artikel. Volledige overname is slechts beperkt toegestaan. Voor meer informatie, zie onze copyright richtlijnen.

Afbeelding
Door 'Joe Shoe'

Ontvang updates via e-mail