De macht weghalen bij aandeelhouders maakt bedrijven stuurloos

Gemiddelde aandeelhouder houdt aandelen slechts 6 maanden

In een op 14 mei j.l. in NRC gepubliceerd opiniestuk breken twee vooraanstaande leden van het Sustainable Finance Lab, Dirk Schoenmaker en Hans Stegeman, een lans voor een radicale herziening van het huidige neoliberale ondernemingsmodel dat winstmaximalisatie als ondernemingsdoel centraal stelt. Het model legt alle macht bij de aandeelhouders terwijl, volgens de auteurs, de gemiddelde periode dat een aandeelhouder zijn aandelen aanhoudt niet langer is dan circa zes maanden.

Het kan dus geen verbazing wekken dat deze korte termijnaandeelhouder weinig prikkel voelt om (langlopende) vraagstukken van maatschappelijk belang waarmee de onderneming wordt geconfronteerd een plaats te geven in de doelstelling en werkwijze van de onderneming. Het financiële belang van het topmanagement van de onderneming wordt eveneens de kant van winstmaximalisatie opgedreven sinds bonusuitkeringen in aandelen populair geworden zijn. Alle winst van de onderneming na betaling van vennootschapsbelasting komt statutair de aandeelhouder toe, deze is gebaat bij een zo hoog mogelijk dividend (of inkoop van eigen aandelen).

Alternatief ondernemingsmodel: verdeel het zeggenschap

De auteurs pleiten voor een alternatief ondernemingsmodel dat werkt voor alle belanghebbenden bij de onderneming: aandeelhouders, klanten, werknemers (zowel in de onderneming als elders in de productieketen), lokale gemeenschappen en toekomstige generaties (het milieu). Aanpassing van het aandeelhoudersmodel begint met de beslismacht. Die moeten  aandeelhouders gaan delen met de maatschappelijk belanghebbenden via een maatschappelijke raad. Belangrijke bedrijfsbeslissingen, inclusief de strategie van de onderneming, behoeven dan instemming van zowel de algemene vergadering van aandeelhouders, de ondernemingsraad (voor de werknemers) als de maatschappelijke raad. Zo’n nieuw ondernemingsmodel zal sturen op brede waarde (financieel, sociaal, ecologisch) in plaats van louter financiële waarde. Ook de winstverdeling loopt anders. In plaats van alle winst uit te keren aan aandeelhouders wordt deze deels aangewend voor een redelijke prijs voor klanten, een redelijke betaling van werknemers in de volledige productieketen en voor oplossingen voor milieuvervuiling.

Bedacht moet worden dat de in de maatschappelijke raad vertegenwoordigde partijen veelal andere doelen voor ogen hebben dan het optimaal functioneren van de onderneming zelf en moeizaam compromissen zal willen sluiten. 

Het is een revolutionair plan dat het huidige ondernemingsrecht op zijn kop zal zetten. Alleen al daarom is het niet gemakkelijk te realiseren. Wezenlijke vragen blijven daarnaast door de auteurs onbeantwoord. De belangrijkste lijkt hoe de beslismacht tussen de aandeelhouders en de maatschappelijke raad zal worden verdeeld. Als de aandeelhouders een meerderheid in belangrijke beslissingen behouden verandert er weinig. Als er steeds consensus bereikt moet worden tussen de organen kan dit leiden tot stagnatie in de besluitvorming binnen de onderneming. Bedacht moet worden dat de in de maatschappelijke raad vertegenwoordigde partijen veelal andere doelen voor ogen hebben dan het optimaal functioneren van de onderneming zelf en moeizaam compromissen zal willen sluiten.

Een onderneming kan uiteindelijk niet functioneren zonder centrale besluitvorming over alle belangrijke onderdelen van het beleid door slechts één orgaan, het topbestuur, dat de volledige verantwoordelijkheid draagt voor de continuïteit van de onderneming en haar functioneren in de maatschappij. Dat topbestuur staat onder toezicht van de raad van commissarissen en legt verantwoording af aan de aandeelhoudersvergadering.

Een meer voor de hand liggende route

Indamming van het pure winststreven om daardoor ruimte te scheppen voor andere maatschappelijke belangen waar de onderneming mee rekening hoort te houden, en inperking van de aandeelhoudersmacht om dit mogelijk te maken, kan ook langs een andere weg dan via een maatschappelijke raad bereikt worden. Deze route behelst de opname in de ondernemingsstatuten  van een voorziening inhoudende dat van de netto jaarwinst, een bepaald percentage (bijvoorbeeld 10%), wordt bestemd voor een fonds dat uitgaven doet voor maatschappelijke doelen die direct of indirect van belang zijn voor de onderneming. Deze doelen dienen duidelijk te worden omschreven en zullen per onderneming verschillend zijn.

... Een voorziening inhoudende dat van de netto jaarwinst, een bepaald percentage (bijvoorbeeld 10%), wordt bestemd voor een fonds dat uitgaven doet voor maatschappelijke doelen die direct of indirect van belang zijn voor de onderneming.

Vastlegging in een reglement voorkomt dat het fonds een jaarlijks wisselende vergaarbak van bestedingen wordt. De bestedingsdoelen moeten liggen op terreinen als klimaattransitie, grondstoffen, industriële innovaties, ict, landbouw- en veeteeltveredeling, volksgezondheid, organisatieontwikkeling, onderwijs en cultuur. Het fonds dient onder een onafhankelijk bestuur van deskundigen te komen, aangevuld met slechts enkele vertegenwoordigers van de onderneming om belangenverstrengeling te voorkomen. Afroming van de winst voor maatschappelijke doeleinden heeft niet alleen het voordeel dat de maatschappij wordt gediend, maar ook dat het interne werking heeft; het geeft mede richting aan de cultuur van de onderneming. Daarnaast verbetert het ook het externe imago van de onderneming.

Slot

Het voorstel zal ongetwijfeld niet door iedereen met gejuich worden ontvangen. Aandeelhouders kunnen zich gekortwiekt en tekortgedaan voelen. De introductie zal aanvankelijk een negatief effect op de beurskoers hebben, alhoewel het effect op langere termijn ook zou kunnen meevallen. Het imago effect kan positief werken en bovendien zijn beurskoersen meer gevoelig voor toekomstige winstverwachtingen dan voor gerealiseerde tegenvallers mits deze niet te groot zijn. De jaarlijkse winstafroming naar het maatschappelijke fonds moet ook beperkt blijven, wat met bijvoorbeeld 10% het geval is. Voor de invoering van het fonds moet ruime tijd worden uitgetrokken; het moet uiteindelijk in een ruime kring van ondernemingen ingang vinden. Dat vergt een goed opgezette promotiecampagne, bij voorkeur met de overheid als stuwende kracht. Het zou mooi zijn als een representatieve ondernemingsvereniging als VNO-NCW zich er achter schaart.

Het voorstel pretendeert zeker niet dat een onderneming door invoering van een maatschappelijk fonds als voorgesteld van al haar verplichtingen tegenover de maatschappij af is. Als een soort aflaat. Integendeel. Het voldoen aan maatschappelijk overeengekomen energietransitie-doelen blijven onverminderde inspanning vergen van de ondernemingsleiding die daarvoor ook met aanhoudende overtuigingskracht de top-staf van het bedrijf moet zien mee te krijgen. Ook het overtuigen van de aandeelhouders dat de instelling van een maatschappelijk fonds het ondernemingsbelang dient vergt zorgvuldige voorbereiding en overtuigingskracht; de aandeelhouders dienen het voorstel tenslotte goed te keuren. De instelling van een ondernemingsfonds gevoed uit de ondernemingswinst zal onderstrepen dat de onderneming haar verplichtingen tegenover de maatschappij zeer serieus neemt en niet alleen het belang van de aandeelhouders behartigt.