Inleiding
De VVD is van het padje. Misschien dat de net overleden Frits Bolkestein het hartgrondig met deze constatering oneens zou zijn geweest, maar vanuit mijn bescheiden bubbel is dat een feitelijke waarneming. Het liberale gedachtegoed is door de zelfbenoemde volkspartij ingeruild voor een vorm van oer-conservatisme met een xenofobisch tintje.
Blijkbaar gaat ''het strengste asielbeleid ooit'' vóór alles. Onderweg wordt de liberale democratie zonder blikken of blozen geofferd op het Wilderiaanse altaar van de vermeende volkswil. De passages over het belang van de grondwet en de rechtsstaat in het hoofdlijnenakkoord zijn niet alleen een gotspe, omdat het opnemen blijkbaar überhaupt nodig leek, maar lijken daarnaast in de politieke praktijk niet meer te zijn dan een wassen neus.
Blijkbaar gaat ‘het strengste asielbeleid ooit’ vóór alles. Onderweg wordt de liberale democratie zonder blikken of blozen geofferd op het Wilderiaanse altaar van de vermeende volkswil.
Vooral de PVV laat zich immers weinig tot niks aan deze toverspreuk gelegen liggen, met voortdurend instemmend geknik uit de BBB-bankjes en beschaamd wegkijken door de VVD-geleding in de Tweede Kamer. Alleen NSC laat een enkele keer wat gesputter horen. Intussen gaat het zagen aan de poten van de rechtsstaat via X en in de vorm van norm-ondermijnend gedrag onvermoeibaar door - onder het mom dat daarmee de wil van het volk eindelijk wordt omgezet in adequaat beleid. Het liberalisme is het kind van de rekening, samen met de tweede V (van vrijheid) en de D (van democratie) in het feloranje VVD-logo.
’VVD-nieuwe-stijl’
In de VVD-borst huizen van oudsher twee zielen: een conservatieve en een liberale. In het ene tijdvak domineert de eerste, en in het andere de tweede. Na Mark Rutte beweegt de pendule weer in de richting van het conservatisme. Toch is het deze keer anders, omdat dit conservatisme is gaan vervellen. Het is voor mij gissen naar het waarom. Komt dat omdat na zoveel jaren Rutte die meerderheid graag een radicale herpositionering wenste? Is het een paniekreactie op de opkomst van het Wilderiaanse populisme? Deze en andere verklaringen zijn allemaal plausibel, en kunnen ook in mengvorm aan de omwenteling ten grondslag liggen, maar de uitkomst is klip en klaar: het vroegere liberaal-conservatisme is vervangen door – ja door wat eigenlijk precies? In mijn tweede zin heb ik het oer-conservatisme genoemd, maar dat is bij gebrek aan beter. Ik sta open voor een alternatief dat de werkelijkheid beter weerspiegelt. Een optie kan bijvoorbeeld ook PVV-light zijn, maar dat is uiteraard niet aan de orde in een tijd waarin de Nederlandse cultuur en taal heilig zijn verklaard, weer onder verwijzing naar de vermeende volkswil.
Hoe het ook wordt genoemd, de ‘VVD-nieuwe-stijl’ laat zich kenmerken door een aantal elementen die voor zichzelf spreken. Enkele daarvan zijn simpelweg uit de mottenballen gehaald, zoals algehele strengheid en ‘de hardwerkende Nederlander’. Dat zijn figuren uit een stokoud toneelstuk. In mijn verbeelding zie ik de oude regisseur Hans Wiegel in de coulissen staan glimmen. Dat het Nederlandse strafrecht allang Europees koploper is op de ranglijst van strengheid en dat die hardwerkende Nederlander alleen maar armer wordt van het schraal-economische beleid dat ouderwetse conservatieven voorstaan, doet verder niet ter zake in tijden van feitenvrije beeldvorming.
De grootste liberale partij van Nederland heeft de liberale democratie bij het grofvuil gezet ten faveure van een nog wat onduidelijke vorm van een meerderheidsdemocratie waarin de rechten van minderheden van ondergeschikt belang worden geacht.
De écht nieuwe toon is die van xenofobie, de taal van het anti-elitepopulisme, de cultuurstrijd tegen alles wat als woke wordt bestempeld (en dat is heel veel) en het dédain voor de rechtsstaat. Het gaat nog niet zover, is mijn vermoeden, dat de VVD-top met applaus de recente oorwassing in München (juist daar, in de stad van 1938) van de Amerikaanse vice-president JD Vance heeft aangehoord, maar het komt in de buurt. De grootste liberale partij van Nederland heeft de liberale democratie bij het grofvuil gezet ten faveure van een nog wat onduidelijke vorm van een meerderheidsdemocratie waarin de rechten van minderheden van ondergeschikt belang worden geacht. Het lijkt sterk op een vorm van het ‘leve-de-volkswil-van-de-meerderheid’-populisme dat in de lange wereldgeschiedenis weinig goeds heeft gebracht.
Hoe brengen we de VVD weer bij zinnen?
Deze metamorfose roept ten minste twee belangrijke vragen op: (1) is wat de VVD en het kabinet-Schoof propageren inderdaad de wil van de meerderheid? en (2) hoe kan de VVD weer bij zinnen worden gebracht? De tweede vraag is alleen relevant als de eerste ontkennend kan worden beantwoord. Dat is natuurlijk moeilijk te zeggen. De wil van het volk is en blijft een ongrijpbare abstractie. Dat kan hooguit worden gestaafd met opiniepeilingen en verkiezingsuitslagen. Het vergt dermate veel veronderstellingen en interpretaties dat in de politiek liever gebruik wordt gemaakt van expliciete of impliciete verwijzingen naar onderbuikgevoelens. Maar laat ik toch een poging wagen om enige feitelijkheid te betrachten.
De verkiezingsuitslag van alweer 1,5 jaar geleden is ambigu. Zeker: de PVV is de grootse partij geworden. En zeker: BBB, NSC en VVD hebben een uniek-rechtse coalitie gevormd met de PVV als leidende partij. Het is echter zeer de vraag wat dat zegt over die volkswil. Zelfs als de BBB en de VVD zich in het populistische PVV-kamp hebben geschaard, hebben zij gedrieën geen parlementaire meerderheid, ook niet als zij besluiten FvD en JA21 in de armen te sluiten. Behalve als NSC en een deel van de oppositie als anti-rechtsstatelijk moeten worden beschouwd, lijkt mij dat het huidige beroep op een nationalistisch-xenofobe volkswil met Orbán-achtige illiberaal-democratische tendensen vergezocht is. In de wetenschap dat de coalitie in de peilingen op verlies staat, lijkt het mij daarom eerder te rechtvaardigen om de stelling te verdedigen dat de zittende coalitie, inclusief de VVD, juist tegen die abstracte volkswil in handelt.
Flooding the VVD zone
Mijn vermoeden is dat de huidige VVD-top niet na lezing van mijn betoog tot een mea culpa bereid is, al was het maar omdat ik ongetwijfeld zal worden weggezet als een lid van die vermaledijde woke-elite. Dus om het land uit de illiberaal-democratische verwurging te redden, zal Tom Poes een list moeten verzinnen. Wat ik heb bedacht, is Trumpiaans geïnspireerd: flooding the VVD zone.
Deze politieke strategie is, bij mijn weten, ontwikkeld door de voormalige ideoloog van het Trumpisme Steve Bannon. Sinds januari brengt de Trump-regering die op indrukwekkende wijze in de praktijk. Het idee is simpel: overspoel het liberaal-democratische establishment met een tsunami aan autocratische initiatieven. Het Congres wordt platgewalst met een barrage aan presidentiële decreten zonder rekening te houden met de grondwet. De rechtsspraak loopt vervolgens vast in te veel en te lange procedures, die mogelijk later in het moeras van het oer-conservatieve Constitutionele Hof wegzakken. De gedemoraliseerde oppositie in het Congres moet lijdzaam toezien hoe de Trumpisten de Republikeinse meerderheid in een dwangbuis van stilzwijgende volgzaamheid dwingen. Intussen kan het niet-ministerie DOGE onder leiding van Musk het federale overheidsapparaat ontmantelen, terwijl overal en nergens Trump-loyalisten in topposities worden gezet.
In de wetenschap dat de coalitie in de peilingen op verlies staat, lijkt het mij daarom eerder te rechtvaardigen om de stelling te verdedigen dat de zittende coalitie, inclusief de VVD, juist tegen die abstracte volkswil in handelt.
Een mildere variant van deze strategie kan op de VVD worden losgelaten. Als grote aantallen liberaal-democratische zielsverwanten lid worden van de VVD, kan van binnenuit een enemy from within worden gemobiliseerd. Velen van de Nederlandse liberaal-democraten zijn lid van geen enkele partij of hebben zich aangesloten bij een concurrentpartij, zoals het CDA, D66, GroenLinks of de PvdA. Volgens Parlement.com had de VVD per 1 januari 2024 nog geen 23.000 leden. Als een minipercentage van de stemmers op liberaal-democratische partijen (tijdelijk) VVD-lid wordt, dan zal die partij worden overspoeld door grote aantallen representanten van wat vermoedelijk de werkelijke volkswil is. Dat lijkt mij ideaal voor een politieke club die zichzelf sinds jaar en dag een volkspartij noemt.
Van onderop kunnen die nieuwe leden vervolgens aan de slag om de koers van de partij weer in het liberaal-democratische gareel te krijgen. In tegenstelling tot de huidige geestverwant, de PVV, beschikt de VVD bij mijn weten nog altijd over een functionerende interne partijdemocratie. Dus zolang de partijelite afziet van een autocratische coup binnen eigen gelederen, biedt dat deze nieuwe leden alle kans om het tij ten goede te keren. Waar wachten we nog op? Het is maar een idee.
Het idee gaat waarschijnlijk niet werken. Niet alleen vergt dat een vorm van collectieve actie die met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid niet van de grond zal komen, maar daarnaast is sprake van een fundamentele onderstroom die verder gaat dan die ene afgegleden volkspartij in dat ene afgegleden landje. Dat democratisch verval is een proces dat inmiddels decennialang sluipend een weg zoekt in bijna alle (voormalige) liberale democratieën.
Het boek The End of Democracy as We Know It !?
Omdat ik mij hierover allang zorgen maak, ben ik een jaar geleden begonnen aan een essay dat bijna twaalf maanden later is uitgedijd tot een flink boek. De aanleiding was het toen aanstaande coalitieakkoord met de PVV als grootste partij. De brandmuur rond de extreem- of radicaalrechtse stroming in Nederland stond op het punt om in te storten met de vorming van het meest rechtse kabinet in de recente historie. Dat impliceerde een kantelpunt in de Nederlandse geschiedenis. Het essay was een verwoede poging hiervoor een veelomvattende verklaring te vinden, zodat op basis van een gedegen diagnose kon worden vastgesteld hoe deze, wat mij betreft uiterst zorgwekkende, ontwikkeling weer zou kunnen worden gekeerd. Het resultaat is het boek met de omineuze titel The End of Democracy as We Know It !?
Het antwoord op het vraagdeel in de titel is een pijnlijk ja, wat mij betreft. Met de herverkiezing van Donald Trump treedt een beangstigende versnelling in. Deze keer is hij uitstekend voorbereid – lees Project 2025 en huiver – om in verbluffend tempo en met wonderlijk weinig weerstand de Amerikaanse liberale democratie om te woelen tot een extreem- en radicaalrechtse semi-autocratie. Alsof dat niet erg genoeg is, worden tegelijkertijd met bruut verbaal en beleidsgeweld gevestigde liberale democratieën aangevallen. De ideologieën van het Poetisme en het Trumpisme vertonen grote gelijkenissen, met een aversie tegen liberale democratieën in het algemeen en die in Europa in het bijzonder.
Tekenend is het Amerikaanse initiatief om vrede in Oekraïne te forceren via een Amerikaans-Russisch broederschap. De Amerikaanse omgang met Oekraïne, inclusief de onbeschofte bejegening van Zelensky door Trump, is van een onbeschaamde en leugenachtige grofheid die weinigen hebben zien aankomen. Het is veelzeggend dat juist Europese politici als Meloni, Orbán en onze eigen Wilders enthousiast lovend zijn over het Amerikaanse optreden op het wereldtoneel. Intussen gaat de openlijke inmenging in de politieke strijd in Duitsland gaat alle perken te buiten.
Het resultaat is het boek met de omineuze titel The End of Democracy as We Know It !? Het antwoord op het vraagdeel in de titel is een pijnlijk ja, wat mij betreft.
Met het schrijven van The End of Democracy as We Know It !? ben ik in december 2024 gestopt, na maandenlang lezen, verwerken, ordenen en intikken. Trump was net gekozen als nieuwe president van de VS, maar hij moest nog uit de startblokken komen. Alle waarschuwingen die ik in mijn boek verwoord, winnen inmiddels versneld aan urgentie. De diagnose die ik uit de doeken doe, is alleen maar relevanter geworden.
De diagnose start met een wat arbitrair onderscheid tussen exogene en endogene krachten die open samenlevingen in de richting van democratisch verval stuwen. Die exogene krachten zijn het neoliberalisme, mondialisering en digitalisering. Uiteraard zijn deze krachten ook endogeen. Zij zijn natuurlijk niet als manna uit de hemel komen vallen. Maar in de context van het betoog vormen deze drie krachten de motor achter vijf andere die rechtstreekser in verband staan met de onstuitbare opkomst van extreem- en radicaalrechts: (1) wantrouwende overregulering; (2) mediahysterie; (3) zelfingenomen woede; (4) polariserende ongelijkheid; en (5) borrelend isolement. Deze krachten versterken elkaar als gezamenlijke veroorzakers van sentimenten die de brandstof vormen voor extreem- en radicaalrechts.
Voor een diepere verklaring moet ook aandacht uitgaan naar het gedrag van, in economisch jargon, de agenten aan de aanbod- en vraagzijde van de politieke markt. Niet alleen wordt de vraagzijde gedomineerd door anti-elitesentimenten, maar daarnaast heeft een cruciale verschuiving in de weging van elementen plaatsgevonden die rechts een duurzaam concurrentievoordeel in de schoot werpt: de kiezer stemt alleen links als hij of zij zowel cultureel als economisch linkse voorkeuren heeft. Zodra op één van beide dimensies de voorkeur op rechts ligt, stemt hij of zij rechts.
Daarbovenop kan extreem- en radicaalrechts profiteren van enkele doorslaggevende concurrentievoordelen aan de aanbodkant van de politieke markt. Op deze plaats wil ik kort twee belangrijke voorbeelden noemen. In de eerste plaats gaat de agressieve en feitenvrije retoriek van extreem- en radicaalrechtse politici gepaard met wat Hannah Arendt ooit brutalisering noemde. Zodra andere politici in deze toon meegaan, wordt het proces van normalisering versterkt. Als zij echter een beschaafde en op feiten gebaseerde stijl blijven hanteren, wordt dat door een groot deel van het electoraat gezien als een gebrek aan daadkracht. In de tweede plaats is de strijd asymmetrisch ten gevolge van rechtsstatelijke spelregels. Terwijl extreem- en radicaalrechts die aan zijn laars lapt, kan de gevestigde politiek geen anti-rechtsstatelijke wapens in de strijd werpen zonder daarmee zelf de rechtsstaat te ondermijnen. De moeizame strijd tegen de verspreiding van desinformatie illustreert deze asymmetrie, omdat het lastig is deze aan banden te leggen zonder grenzen op te leggen aan de vrijheid van meningsuiting.
Tijd voor actie
In het licht van de verklaring voor het succes van extreem- en radicaalrechts in The End of Democracy as We Know It !? is het hoog tijd om in actie te komen. Het is immers alles behalve uitgesloten dat het niet vanzelf weer in orde komt. Het is belangrijk luid en duidelijk tegenstemmen te laten horen. Met de mijne hoop ik een bescheiden bijdrage te leveren aan dat koor van tegenstemmen. Om dat geluid zoveel mogelijk te verspreiden, is mijn boek The End of Democracy as We Know It !? gratis beschikbaar als pdf-document. De reis van dat document begint hier, als publicatie op Me Judice. Hopelijk is dat het startschot van een wereldreis in de vorm van een strategie die kan worden getypeerd als flooding the digital world. Daarom is het boek ook in het Engels geschreven, in tegenstelling tot deze bijdrage. En daarom wijkt het boek af van wat standaard is in de wetenschappelijke literatuur – in stijl en vorm. De stijl is losjes, bij vlagen emotioneel – bedoeld om óók een niet-academisch publiek te bereiken. Dat geldt eveneens voor de vorm. Hoewel de kern van het betoog karakteristieken heeft van wetenschappelijk proza, wordt deze gelardeerd met afwijkende stijlfiguren als poëzie, journalistieke voorbeelden, een kort fictieverhaal en een pamfletachtig politiek programma. Mijn hoop is dat via allerlei kanalen mijn betoog een weg vindt in de liberaal-democratische wereldgemeenschap. Dat is misschien – of mogelijk ongetwijfeld – ijdele hoop, maar niet geschoten is altijd mis.
Helaas: schrijven om te verklaren en te waarschuwen is een belangrijke eerste stap, maar daar moet het niet bij blijven. Woorden doen ertoe, dat toont de dagelijkse politieke retoriekpraktijk keer op keer aan, maar de invloed van woorden in boeken is beperkt, zeker in een tijd waarin de meerderheid van de bevolking vrijwel alle (des)informatie van de sociale media scrolt op zoek naar directe bevrediging.
Ik hoop daarom toch, mogelijk tegen beter weten in, dat veel liberaal-democraten in landen die worden geconfronteerd met democratisch verval, in grote getalen lid worden van middenpartijen die van het padje zijn geraakt. Normalisering van extreem- en radicaalrechts is het begin van het einde, ook in landen waar de meerderheid van de bevolking helemaal niet van de rechtsstaat af wil. Ik vermoed zelfs dat een meerderheid voor dit verval in vrijwel alle, of misschien zelfs in alle, liberale democratieën niet bestaat. De echte volkswil staat in dat geval nog altijd achter het naoorlogse bouwwerk van de democratische samenleving waarin ook de rechten van minderheden worden gerespecteerd. Het is tijd voor actie.