Arjen van Witteloostuijn over roofkapitalisme

Lang geleden

In 1999 zag De anorexiastrategie: over de gevolgen van saneren het licht – een 414 bladzijden lange onderbouwing van mijn rede tijdens de Maastrichtse Dies van 1997. Indertijd was de ontvangst nogal gemengd. Tot mijn grote verbazing werd mijn betoog aan de ene kant in organisatieadvieskringen met enig enthousiasme ontvangen. Dat leidde zelfs tot het winnen van twee prijzen. Daar staat tegenover dat in de wereld van economen mijn argumenten niet serieus werden genomen. In een enkele recensie werd het zelfs als oneconomisch prutswerk weggezet. Inmiddels zijn we bijna een kwart eeuw verder en is het 2023. De tijdgeest is omgeslagen. Wat toen werd gebagatelliseerd, zou vandaag vermoedelijk met voorzichtig gejuich worden ontvangen. De positieve interpretatie kan zijn dat ik blijkbaar mijn tijd ver vooruit was; de negatieve tegenhanger is dat ik een grote kans op goeroestatus heb weten mis te lopen. Zeker is dat mijn gevoel voor “timing” overduidelijk te wensen overlaat.

De voortdurende agenda van deregulering en privatisering [was] in mijn ogen een grote fout, die allerlei publieke goederen verkwanselde aan vooral veel niet-vrije markten.

In 1999 en de jaren daarvoor ventileerde ik met grote overtuiging de onmodieuze mening dat het neoliberalisme op een grote teleurstelling zou uitlopen. Op macroniveau was de voortdurende agenda van deregulering en privatisering in mijn ogen een grote fout, die allerlei publieke goederen verkwanselde aan vooral veel niet-vrije markten. Datzelfde gold voor de onstuitbare opkomst van het aandeelhouderkapitalisme op microniveau, dat ten gevolge van de korte-termijnobsessie met winsten ten koste zou gaan van investeringen in een nieuwe toekomst. De macrobeweging van neoliberalisme versterkte de microtrend van aandeelhouderkapitalisme - en vice versa. Het resultaat was een vorm van roofkapitalisme dat de kloof tussen rijk en arm sterk vergrootte en dat gepaard ging met een obsessie met de korte termijn die ten koste ging van investeringen in de toekomst. Deze argumentatie was uiteraard tegen het zere been van wat de “Washington-consensus” is gaan heten. Ook in Nederland belandde het betoog daarom snel in de marge van irrelevantie. Vergetelheid was mijn beloning.

Het eeuwige heden

Mijn argumenten van toen zijn inmiddels dermate gesneden koek dat een te lange samenvatting daarvan op deze plaats zou leiden tot proza dat door velen zou worden beoordeeld als een reeks saaie clichés. Het kan verkeren. Die oude wijn wordt tegenwoordig weer met grote regelmaat uit nieuwe zakken geserveerd. En die nieuwe zakken voegen zeker het nodige toe aan de oude wijn. Natuurlijk: veel van wat als nieuw wordt gepresenteerd, is in grote lijnen terug te vinden in het klassieke werk van grote voorgangers. Zoals ik samen met Huigh van der Mandele in 2010 ook uit de doeken heb proberen te doen, was dat ook het geval toen de ene na de andere moderne analyse verscheen van de diepe financiële crisis van 2008 en de jaren daarna. Maar elke tijd heeft zijn eigen aanpassingen van oude argumenten nodig om beklijfbare invloed te kunnen hebben. En elke tijd vraagt ook om andere accenten. In deze jubileumbijdrage wil ik eentje daarvan wat gedetailleerder in de verf zitten.

Een paar maanden geleden is het boek The Big Con: How the consulting industry weakens our businesses, infantilizes our governments and warps our economies verschenen van de hand van Mariana “moonshot” Mazzucato en Rosie Collington. Ik zou zeggen: lees en huiver. Daarin wordt in veel detail bijzonder overtuigend uit de doeken gedaan, met het ene treurigstemmende voorbeeld na het andere, hoeveel erger het is geworden sinds de jaren 90 uit de vorige eeuw. Het roven is nooit gestopt. De uitvoerige analyse van Mazzucato en Collington maakt duidelijk hoe de neoliberale agenda van aandeelhouderkapitalisme, New Public Management, deregulering en privatisering van smeerolie is voorzien door vooral, maar zeker niet alleen, de “Big Four” in “accountancy” en de “Big Three” in “consultancy”: Deloitte, EY, KPMG en PwC respectievelijk Bain, BCG en McKinsey.

De geschiedenis voor de komende decennia staat alvast voor een flink deel in de sterren geschreven.

Het verdienmodel van deze wereldwijde adviesclubs is bijzonder succesvol. Zij hebben zich in heel veel landen slim en sluw onmisbaar gemaakt aan de aanbod- en vraagzijde op macro- en microniveau binnen allerlei sferen in de maatschappij. Het gevolg is dat zij twee keer kunnen verdienen aan advisering rond dezelfde kwesties. Deze werkwijze heeft tot het ene na het andere eclatante verdiensucces geleid in zowel de private als de (semi-)publieke sector. Twee voorbeelden moeten hier volstaan om dat te illustreren. Dezelfde adviseurs die betrokken zijn geweest bij het ontwerp van nieuwe belastingwetgeving op verzoek van overheden adviseren vervolgens ondernemingen hoe zij diezelfde belastingen kunnen ontwijken. En dezelfde adviseurs die de overheid ertoe hebben weten te bewegen primaire taken uit te besteden aan marktpartijen, laten zich in een later stadium contracteren om diezelfde taken uit te voeren – of direct zelf of door voor de overheid de coördinatie en uitrol te verzorgen.

Toekomstige geschiedenis

Het gevolg van de symbiose van de neoliberale revolutie en de advieswereld in grote delen van de wereld is dat bedrijven nauwelijks worden geprikkeld om te investeren in de lange termijn en dat overheden dermate zijn uitgehold dat zij niet langer in staat zijn beleid adequaat te ontwerpen en uit te voeren. Doordat veel bedrijven en overheden voortdurend denkkracht uitbesteden aan advieskantoren, is het leervermogen van de adviesverslaafden sterk ondermijnd. Geen wonder dat ook wij in Nederland van het ene schandaal naar de andere malaise kwakkelen. Natuurlijk: hier is veel meer over te zeggen. Als deze bijdrage de omvang van een dik boek zou hebben mogen hebben, zouden nog allerlei additionele mechanismen en aanvullende kwesties in de analyse kunnen worden betrokken, van de rol van digitalisering en geopolitieke verschuivingen tot polarisering en autocratische tendensen. Op deze plaats is wat hier is betoogd echter voldoende om duidelijk te maken dat Me Judice een zonnige toekomst tegemoet gaat. Immers: aan fundamentele problemen geen gebrek, en dus ook niet aan de behoefte aan economische analyses van die problemen in de hoop een bijdrage te kunnen leveren aan het ontwerp van oplossingen.

De geschiedenis voor de komende decennia staat alvast voor een flink deel in de sterren geschreven. De nieuwste uitdaging is immers die rond klimaatverandering – en die is urgent en existentieel. Ook deze “challenge” of “uitdaging”, om in de positieve toonzetting van de advieswereld te blijven, is allesbehalve van vandaag of gisteren, maar in de jaren 10 van de 21^ste eeuw zijn de evidentie en urgentie dermate hoogopgelopen dat hieraan niet meer valt te ontkomen. Diezelfde advieswereld heeft zich dan ook hier weer direct op gestort. En ook hier is ten gevolge van de uitholling van grote delen van het bedrijfsleven en de overheid de markt voor advies aan beide zijden van heel veel markten weer buitengewoon groot. Alleen de nieuwe afkoring “ESG” doet de kassa alweer luid rinkelen. Als het mij alleen zou zijn gegaan om veel geld verdienen, dan kan ik niet ontkennen dat ik voor het verkeerde beroep heb gekozen. Dat is zonneklaar. Helaas komt dat besef pijnlijk te laat. Maar misschien lukt het mij deze keer wel om op het juiste moment met een goeroeboek te komen. Ik ga morgen beginnen. Met deze bijdrage in het 15-jarige Me Judice is het startschot gegeven. 

Referenties

Mandele, Huigh van de & Arjen van Witteloostuijn (2010), Economen uit het verleden over de crisis van het heden, Aspekt.

Mazzucato, Mariana & Rosie Collington (2023), The Big Con: How the consulting industry weakens our businesses, infantilizes our governments and warps our economies, Allen Lane

Witteloostuijn, Arjen van (1999), De anorexiastrategie: over de gevolgen van saneren, De Arbeiderspers.