Hoe krijgen we de sjoemelende accountant weer op de rails?

Inleiding

Dat accountants blijken te frauderen bij hun examens is ernstig. Dergelijke gevallen ondermijnen het vertrouwen dat de samenleving zou moeten hebben in de accountancysector. Van accountants mag worden verwacht dat ze betrouwbare uitspraken doen over het financiële presteren van bedrijven. De laatste tijd is dat verbreed naar duurzaamheidsbeleid en ook daarover mag je betrouwbare uitspraken verwachten. Hoe kunnen we nog een eerlijke accountantsverklaring verwachten van iemand die sjoemelt?

Het werk van ethicus Alasdair MacIntyre

Het denken van de ethicus Alasdair MacIntyre kan behulpzaam zijn bij de remedie tegen dit gesjoemel. MacIntyre spreekt in zijn ethiek over het intrinsiek goede (internal goods) en het extrinsiek goede (external goods). Deze begrippen volgen uit zijn deugdethische theorie.

Deugdethiek gaat terug naar Aristoteles en is in de loop van de geschiedenis wat in de vergetelheid geraakt door de opkomst van andere ethische theorieën. Sinds de tweede helft van de vorige eeuw is de deugdethiek weer in de belangstelling gekomen, onder andere door het werk van MacIntyre, in het bijzonder zijn boek After Virtue (AV) uit 1981.

MacIntyre zoekt een basis om de deugden te funderen en vindt dat in – wat hij noemt – praktijken. Dat zijn complexe en coherente activiteiten waarin gestreefd wordt naar het intrinsiek goede. Het intrinsiek goede is dan, nog steeds volgens MacIntyre, gericht op excellentie (AV p.189). Wat excellentie is, wordt vervolgens gedefinieerd vanuit die praktijken. Een potje kaas-boter-eieren is daarmee geen praktijk, schaken (complex en coherent, eigen definitie van streven naar excellentie) wel. Een Excelsheet invullen is geen praktijk, een planning-en-controlcyclus uitwerken wel.

Punt is alleen dat het extrinsieke goede het in zich heeft dat het praktijken kan corrumperen.

Praktijken vinden plaats binnen instituties. Immers, om praktijken te kunnen uitvoeren is institutionalisering nodig. Zo heeft de medische praktijk de institutie ziekenhuis nodig als kaders waarbinnen de praktijken kunnen plaatsvinden. Nu hebben die instituties een eigen agenda: de tent moet draaiend blijven. Het extrinsiek goede draagt daaraan bij. MacIntyre zegt expliciet dat dit extrinsiek goede ‘een goed’ is. Hij spreekt niet over het intrinsiek goede en het extrinsiek kwáde, maar over het goede. Geld, roem, aanzien vallen daaronder. Punt is alleen dat het extrinsieke goede het in zich heeft dat het praktijken kan corrumperen.

Vertaling naar de accountancy

De lijn naar de accountantskantoren komt nu in beeld. De praktijken van de accountants zullen zijn dat zij de bedrijfsvoering (financiën, inspanningen rondom duurzaamheid) controleren, zodat de samenleving een betrouwbaar beeld heeft van de bedrijfsmatige gezondheid. Op grond van de accountantsverklaring nemen financiers, investeerders, belastingheffers en vele andere beslissingen. Burgers willen weten hoe bedrijven presteren op het gebied van duurzaamheid. Het werk van accountants gaat dus over maatschappelijke vraagstukken die complex zijn en gedegen vakkennis vragen. Die accountantspraktijk vindt plaats binnen een institutie en daarbinnen wordt gestreefd naar het extrinsiek goede: de omzet, de declarabele uren, de leaseauto, het aanzien.

Het volgen van cursussen gaat nu net ten koste van de declarabele uren en dus van de omzet. In termen van MacIntyre: cursussen en toetsen dragen bij aan het intrinsiek goede want ze helpen bij het streven naar excellentie van de praktijken. Maar ze gaan ten koste van het extrinsiek goede. De examenfraude laat precies zien wat MacIntyre over dat extrinsiek goede opmerkt: het kan praktijken corrumperen.

Regel gevolgd, doel gemist

Hoe houdt je als professional nu de blik gericht op dat intrinsiek goede? Marcel Pheiffer van Nyenrode bepleit in het FD meer toezicht (16 oktober 2023); Leen Paape roept op tot een ‘cultuurverandering’. Meer toezicht betekent meer regels. De geschiedenis leert echter dat regels zonder inhoud graag worden omzeild. Eigenlijk laat de examenfraude dat al zien. Er moeten toetsen worden gemaakt om aan te tonen dat jouw kennis actueel is, dat is de regel. Die regels worden ook opgevolgd. De examenfraude zat hem er niet in dat de accountants de toetsen niet maakten. Ze maakten ze wel en slaagden. Alleen ze hadden de bedoeling omzeilt en zich de goede antwoorden door anderen laten influisteren. Regel gevolgd, doel gemist.

Die gevraagde cultuuromslag is te vaag. Want wat betekent nu die cultuur? Dat vraagt op z’n minst het expliciteren van de waarden waarnaar gestreefd zou moeten worden. Hier toont de deugdethiek zich krachtig. Die waarden zijn de waarden die uit de praktijken af te leiden zijn. Die hebben sowieso het perspectief waarin het algemeen belang een grote rol speelt. In dit geval de maatschappelijke functie van de accountancysector.

De examenfraude zat hem er niet in dat de accountants de toetsen niet maakten. Ze maakten ze wel en slaagden. Alleen ze hadden de bedoeling omzeilt en zich de goede antwoorden door anderen laten influisteren. Regel gevolgd, doel gemist.

Deugden zijn in de terminologie van MacIntyre verworven menselijke eigenschappen die ons in staat stellen om dat goede te bereiken dat intrinsiek is aan praktijken. Daarbij geldt volgens hem: zonder deugden is het feitelijk onmogelijk om ook maar iets van dat goede te bereiken (AV p.189). Het gaat om karaktereigenschappen. Deugden drukken uit wat voor professional je wilt zijn. Een deugdelijke professional laat zich wel normen voorschrijven en opleggen, zowel door zichzelf als door anderen en die passen bij het karakter van de professional. Deugden helpen bij het streven naar excellentie (ja, zowel MacIntyre als Aristoteles leggen de lat hoog). Ze helpen om het groter perspectief te zien: praktijken die bijdragen aan het algemeen belang.

Slot

Het rapport naar examenfraude laat dus nog even op zich wachten. Zonder al te somber te zijn, durf ik nu al te beweren dat KMPG en Deloitte niet de uitzonderingen zullen blijken te zijn. En dus zullen er maatregelen worden voorgesteld. Voor de zoveelste keer moet er verder studie naar de accountancysector worden gedaan. Termen als toezicht en cultuur zullen zeker vallen. Maar zonder deugden gaat het niet. De sector moet voor zichzelf formuleren wat hun praktijken zijn en wat het intrinsiek goede is. En ja, daar zullen cursussen en opleidingen voor nodig zijn. De verkregen expertise is echter zo persoonsgebonden, dat ik me niet kan voorstellen dat daar makkelijk mee gefraudeerd kan worden. Sterker nog, wie deugdelijk handelt, wil niet eens frauderen.

Referenties

MacIntyre, A. C. (1981). After Virtue: A Study in Moral Theory (2nd ed.). Duckworth.

Pols, M. (2023, July 27). Nog vijf onderzoeken naar examenfraude bij accountantskantoren. Het Financieele Dagblad.

Pols, M., & Schoot, E. van der. (2023, October 16). Nieuwe examenfraude bij accountants Deloitte wakkert affaire verder aan. Financieele Dagblad.