Collectief geheugen een blinde vlek in KNAW-rapport over pandemieën

Inleiding

Als we iets hebben geleerd van de Coronapandemie, dan is het wel dat het voor economen bijna onmogelijk was om de kern van ons vakgebied voor het voetlicht te brengen. Sterker, het economendebat viel stil (Van Bergeijk 2021a). Belangrijke inzichten van de economische wetenschap drongen onvoldoende door tot andere wetenschapsgebieden en het beleid.

Vanuit economisch gezichtspunt is de belangrijkste vraag hoe omgegaan moet worden met de schaarste die tijdens een pandemie manifest wordt. Daarvoor is inzicht in de effecten en effectiviteit van overwogen en genomen maatregelen noodzakelijk.

Wees transparant over voorgenomen maatregelen

Zowel door het ziektebeeld, dat een gelijktijdig uitval van een groot deel van de beroepsbevolking behelst, als door de inzet van bedrijfssluitingen en inperkingen van bewegingsvrijheid, is een macro-economische analyse onontbeerlijk. Dat actuele analyses van een grieppandemie niet klaarlagen, is iets dat het CPB en DNB zich kunnen aantrekken, want het risico was bekend. Aan de vooravond van de Corona-uitbraak meldde de Geïntegreerde risicoanalyse Nationale Veiligheid (ANV 2019) bijvoorbeeld: ‘Op basis van het aantal (ernstige) grieppandemieën in de laatste 100 jaar en de frequentie waarin ze voorkomen, is het waarschijnlijk (5-50%) dat er een grieppandemie optreedt de komende jaren (..E)en ernstige variant [is] zowel waarschijnlijk [en kan] een grote impact op de nationale veiligheid (…) hebben’.

Echter, dat de rekenmeesters in Den Haag en Amsterdam de in 2020 plotsklaps uit de medische hoge hoed getoverde lockdowns niet voorzagen, is hun niet aan te rekenen. In geen van de nationale en internationale draaiboeken werden lockdowns voorzien (van Bergeijk 2021c). Niet alleen de beleidsvoorbereiders, maar ook de wetenschap konden daardoor niet anticiperen op de inzet van de lockdown-instrumenten. Een eerste belangrijke conclusie is dat er zo snel mogelijk realistische draaiboeken moeten worden opgesteld – en gepubliceerd –  zodat vooraf in alle rust analyses gemaakt kunnen worden van concreet overwogen (combinaties van) instrumenten.

Internationaal vergelijkend macro-onderzoek is nodig

Het KNAW-rapport ‘Met de Kennis van straks’ zet vooral in op betere toegankelijkheid van gegevens van individuen. Daarbij wordt ook gedacht aan de koppeling van bestanden met medische gegevens met sociaaleconomische karakteristieken die, hetzij met langlopende panels of via het CBS, worden verzameld. Op zich is de focus op micro en Nederland begrijpelijk, maar tegelijkertijd kan men zich afvragen of dat denkraam niet te beperkt is. Een pandemie is immers geen nationaal probleem, de micromacro paradox kan tot vertekening leiden en een relevant probleem is of de kwetsbaren wel in voldoende mate vertegenwoordigd (zullen) zijn in de gegevens. Een heel voor de hand liggend probleem bij internet-panels is voorbeeld de ondervertegenwoordiging van zowel ouderen als van de onderkant van de samenleving die én kwetsbaarder én inherent moeilijker te onderzoeken is.

De economische visie op de invloed van de coronapandemie zal ook de komende jaren nog in belangrijke mate veranderen. Definitieve onderzoeksresultaten bestaan immers niet.

Het is jammer dat de KNAW zich zo concentreert op de Nederlandse context. Iedere nationale context is uniek en bevindingen zijn daardoor sterk bepaald door de condities van tijd en plaats. Met de Kennis van straks ziet in deze verschillen in context overigens een reden voor een nationale onderzoeksstrategie en citeert met instemming Corien Prins, voorzitter van de WRR: “op belangrijke terreinen als bestuurskunde, sociologie, criminologie, economie en rechtsgeleerdheid ‘komen we er [...] niet met universele wetenschappelijke feiten.’” Een waarheid als een koe waarmee men alleen maar kan instemmen. Leren vereist dat er gebruik gemaakt wordt van verschillen in context. Waar regionaal beleid in Nederland nauwelijks mogelijk bleek, moeten onderzoekers voor verschillen over de landsgrenzen kijken. Nationale navelstaarderij leidt er toe dat kansen en bedreigingen over het hoofd worden gezien. Het is van belang om de vraag wat de optimale inrichting van onze maatschappij is vanuit het oogpunt van pandemieweerbaarheid nu te stellen, omdat anders de kosten te hoog oplopen. De tweede conclusie is dat het opbouwen van weerbaarheid omvangrijke investeringen en structurele veranderingen vereist en daarvoor is onderzoek naar de invloed van verschillen in nationale context noodzakelijk.

Definitieve onderzoeksresultaten bestaan niet

De economische visie op de invloed van de coronapandemie zal ook de komende jaren nog in belangrijke mate veranderen. Definitieve onderzoeksresultaten bestaan immers niet. Illustratief is de raming voor het jaar 2020 zoals die in de verschillende jaargangen van de World Economic Outlook door het IMF wordt gegeven.[1] Figuur 1 toont dat de opeenvolgende inschattingen in 2021 en 2022 steeds iets minder negatief werden. 2020 wordt natuurlijk nooit een goed jaar, maar de bijstelling van de historische gegevens is niet onbelangrijk. Het gaat om 0.2 procent punt, oftewel zo’n 10 procent van het krimpcijfer. Dat de bijstelling optreedt is overigens helemaal geen verrassing (van Bergeijk 2021b).

Figuur 1. Ramingen groei wereldproductie (2020) in verschillende jaargangen van de World Economic Outlook.

Bron: IMF website, geraadpleegd op 26 september 2022

Ook voor de medische invloed van de pandemie geldt dat deze pas na verloop van tijd duidelijk wordt. Zowel het gezondheidsverlies van de lockdowns als de langetermijneffecten van COVID-19 besmetting zijn nog steeds niet uitgekristalliseerd. Deze onzekerheid wil niet zeggen dat er geen algemene beleidsadviezen te geven zijn. Op basis van kostenbaten-analyses is bijvoorbeeld al wel duidelijk dat korte lockdowns mogelijk een rationele en kostenefficiënte bijdrage kunnen leveren tijdens de uitbraak van een pandemie, maar dat dit niet geldt voor een langdurig lockdownbeleid. Dit komt omdat in de kern een mensenleven maar 1 keer kan worden gered, terwijl de kosten van lockdowns doorlopen. Of zo’n inzicht ook voor de volgende pandemie geldig is, is dus niet de vraag, maar wat ‘kort’ is kan op voorhand niet worden beantwoord. De derde conclusie is dat een belangrijke rol van de economische wetenschap is om macro afwegingskaders te ontwerpen en de parameters bij een inbraak zo goed mogelijk in te vullen en bij te stellen zodra nieuwe inzichten beschikbaar komen.

Slot

De wetenschap heeft de pretentie veel te weten en te kunnen bijdragen. Die broek is waarschijnlijk te groot. De vaccins zijn belangrijk geweest, maar als we de coronacrisis straks achter ons kunnen laten is dat toch vooral dankzij een geschenk van Moeder Natuur, namelijk een minder ernstige, besmettelijker variant die COVID-19 maatschappelijk beter hanteerbaar maakt. Het is de menselijke natuur om na het uitdoven van een pandemie nog enige lessen te trekken en die vervolgens te vergeten. Het is opmerkelijk dat alle onderwerpen die opspeelden tijdens de vorige pandemie, de Mexicaanse griep, onopgelost bleven en weer terugkwamen tijdens de Coronapandemie. De wetenschap zou juist hierbij een veel belangrijkere rol kunnen en moeten spelen, niet in het onderzoek, maar in het onderwijs. Het is eigenlijk wel vreemd dat Met de kennis van straks geen aandacht besteedt aan de kerntaak de kennis over de vorige pandemie een betere plek te geven in de curricula van alle wetenschapsgebieden opdat onze studenten, die waarschijnlijk nog vier tot vijf pandemieën in hun leven gaan meemaken, beter voorbereid zijn op de volgende pandemie.

Voetnoten

[1] Een ander voorbeeld is het opleven van onderzoek naar de economische invloed van de Spaanse Griep.

Literatuur

ANV, 2019, Geïntegreerde risicoanalyse Nationale Veiligheid, Analisten Netwerk Nationale Veiligheid.

Bergeijk, P.A.G. van, 2021a, Kan het economendebat de coronacrisis overleven? Me Judice.

Bergeijk, P.A.G. van, 2021b, Pandemic Economics, Edward Elgar 2021.

Bergeijk, P.A.G. van, 2021c, De volgende pandemie: een deltaplan voor overleving, Walburg, 2021.

Bergeijk, P.A.G. van, 2021d, Economische contouren voor houdbaar pandemiebeleid, Me Judice.

KNAW, 2022, Met de Kennis van straks: De wetenschap goed voorbereid op pandemieën.