Markt van voedingswaren heeft correctie nodig

Inleiding

Veel vermijdbare ongezondheid hangt samen met ongezonde leefstijl. Etenswaren, al dan niet (ultra)bewerkt en met veel energie en weinig kwalitatieve voedingswaarde, zijn gemakkelijker voorhanden gekomen, en het verwerven is minder inspanning gaan kosten. Mensen eten teveel (ultra)bewerkte voedingswaren rijk aan verzadigd vet, geraffineerde koolhydraten, suiker en zout. Verse groenten, fruit en andere vezelrijke voedingsmiddelen worden te weinig genuttigd.[1] Ziekten die direct gerelateerd worden aan leefstijl zijn onder andere ernstig of minder ernstig overgewicht, diabetes, hart- en vaatziekten, COPD en vormen van kanker.

Overgewicht en diabetes type 2 vormen een omvangrijk leefstijlvraagstuk

Twee bekende voorbeelden zijn overgewicht en obesitas. Overgewicht was een te verwaarlozen kwestie tot en met de eerste helft van de twintigste eeuw.[2] Daarna nam het aantal te zware mensen snel toe. In toenemende mate kwam industrieel bewerkt eten voorhanden.[3] Synchroon daaraan gingen mensen minder verbranden wegens introductie van onder andere de auto, wasmachine en televisie. Begin jaren ’80 was 27 procent van de Nederlandse mensen te zwaar geworden (BMI >25). 5 procent van de mensen had ernstig overgewicht (BMI >30).[4] Tussen 1990 en 2018 nam het aandeel volwassen Nederlanders met overgewicht toe van een op drie naar een op twee (6,9 miljoen mensen). In dezelfde periode verdrievoudigde het aandeel volwassen personen met ernstig overgewicht naar 15 procent. Bij de kinderen en jongeren was het overgewicht 14,7 procent, waarvan 2 procent ernstig. Zet het beloop van de afgelopen decennia zich door, dan is in 2040 bijna twee derde van de volwassenen te zwaar. Dat zijn 9,5 miljoen mensen. Op maatschappelijk niveau bedragen de directe en indirecte kosten miljarden euro’s.[5] Denk aan medische zorg en ziekteverzuim.

Bekend is dat onder meer frisdrankproducenten bewegen en sporten stimuleren om de aandacht van hun ongezonde producten af te leiden.

Obesitas bestrijden met bewegen en sporten is ingewikkeld. Het is een groeiende aangelegenheid geworden in de afgelopen decennia waarin de fitnesscultuur opkwam. Gewicht proberen te verliezen kan een teleurstellende bezigheid zijn voor mensen die met dat doel fanatiek bewegen. (Ultra)bewerkt voedsel is zo verleidelijk en bevat zoveel energie, dat die er nauwelijks af te trainen valt. Bewegen zou er zelfs toe kunnen leiden dat mensen met veel overgewicht in rust juist minder energie gaan verbranden.[6] Bekend is dat onder meer frisdrankproducenten bewegen en sporten stimuleren om de aandacht van hun ongezonde producten af te leiden.[7]

Ook diabetes type 2 is een leefstijlziekte. Mensen die een aangepast dieet volgen of regelmatig vasten, kunnen diabetes type 2 geheel of gedeeltelijk terugdraaien. Ultrabewerkt voedsel vermijden is daarin belangrijk. Dit is ook aangetoond in het leefstijlprogramma ‘Keer diabetes om’, waarin verandering van leefstijl de kern is. Effect is dat deelnemers minder of geen diabetesmedicatie meer hoeven gebruiken.[8] Apotheken doen er dan ook beter aan voedingsadvies te verstrekken dan pillen.[9] 714.000 mensen gebruikten in 2020 diabetesmedicatie via de apotheek voor diabetes type 2.[10] In 2017 bedroegen de totale zorgkosten voor diabetes minstens 1,6 miljard euro.

Het Nationaal Preventieakkoord gaat niet ver genoeg

Geschat wordt dat ongezonde voeding leidt tot 6 miljard euro aan zorguitgaven; het zou ook meer kunnen zijn. Tot dusverre is voeding echter een ondergeschoven kindje in beleid rond leefstijl. Het Nationaal Preventieakkoord laat ongezond aanbod van eten en drinken voor een groot deel ongemoeid. Illustratief is het thema overgewicht (afbeelding 1). De groene lijn toont de verwachte trend van toenemend overgewicht op basis van de VTV. De blauwe lijn laat zien wat de doelstelling is van de afspraken in het Preventieakkoord.

Ten eerste blijken de acties van het Preventieakkoord onvoldoende om de afgesproken doelen van het akkoord te behalen, zo concludeerde het RIVM.[11] Dit wordt in het geval van overgewicht getoond door de rode lijn, die de groene groeilijn slechts licht neerwaarts doet afzakken en niet in de buurt komt van de blauwe doelstellingenlijn. Ten tweede zijn de acties in het akkoord vrijblijvend. Het RIVM constateerde in een tussenstand dat een deel van de afspraken voor 2020 nog niet in gang is gezet.[12] Ten derde is het mogelijk vraagtekens te stellen bij het ambitieniveau van de doelstellingen. Klaarblijkelijk wordt een groot deel van de te verwachten ongezondheid door leefstijl, in dit geval overgewicht voor bijna 40 procent van de mensen in 2040, voorlopig nog voor lief genomen.

Afbeelding 1. Schatting mogelijke impact deelakkoord overgewicht

Ideeën over vrij voedselaanbod en vrije voedselkeuze kloppen niet wegens de dominantie van industrieel bewerkt aanbod

Dit alles heeft te maken met achterliggende ideeën. De verleidelijke waren liggen alom uitgestald, en er is geen diepgevoelde cultuur waarin soberheid een plaats heeft. Hierbij is de gedachte dat personen een zelfstandige keuze maken uit wat hen wordt aangeboden, zolang zij maar niet teveel levensvragen hebben rond armoede, werkloosheid, enz. De marktstructuur leent zich daar echter niet voor.

Dat begint bij het aanbod, waarin industrieel bewerkte producten overheersend zijn. Deze producten hebben goedkope grondstoffen, worden grootschalig en gestandaardiseerd geproduceerd en gedistribueerd, en wegens de winstgevendheid grootschalig gefinancierd. Industrieel bewerkte producten oefenen een dominante beheersing uit over de bevrediging van behoeften en duwen niet-industriële manieren van voortbrengen uit de markt.

Daardoor is de marktvraag een verlengstuk van het aanbod. Mensen zijn in aanleg niet opgewassen tegen dat wat in onze omgeving allemaal aan etenswaren is uitgestald. Hierbij geldt ook dat velen onwetend zijn doordat vooral bewerkte producten hen aangeboden worden en onbewerkt voedsel daarmee weggedrukt. Het Voedingscentrum poogt mensen voor te lichten over wat goed voor hen is, er zijn voedingslabels, maar hierbij wordt gebouwd op de veronderstelde rationele keuze. Voorts worden mensen nog eens extra beïnvloed. Zij staan voortdurend bloot aan verleidingen tot consumentisme. Op het terrein van voedsel verlokken zowel het aanbod als aanprijzingen mensen om ongezonde producten aan te schaffen. Deregulering van reclameregels heeft dit niet geremd, integendeel.[13]

Daardoor is de marktvraag een verlengstuk van het aanbod. Mensen zijn in aanleg niet opgewassen tegen dat wat in onze omgeving allemaal aan etenswaren is uitgestald.

Bovendien kan sprake zijn van onmacht, wegens de prijs. Daardoor belandt meer ongezondheid bij mensen met een lagere sociaaleconomische status.[14] Onbewerkt voedsel is doorgaans duurder dan bewerkte etenswaren. En het verschil groeit. Zo werden groenten en fruit 40 procent duurder tussen 2000 en 2017, terwijl suiker, snoep en ijs in 2017 goedkoper waren dan tien jaar eerder.[15] Hier en daar is al betoogd dat dit onterecht is, omdat bij (ultra)bewerkte producten veel van de kosten wordt geëxternaliseerd, zoals schade aan de gezondheid van mensen.

De huidige marktstructuur verdient correctie

Om deze marktsituatie te corrigeren, is nogal wat nodig. Hier volgen enkele hoofdlijnen en voorbeelden.

1. Opvoeden van een gezonde generatie

Het gaat erom kinderen jong vertrouwd te maken met een gezonde leefstijl. Hieronder valt gezondheid als onlosmakelijk onderdeel van het onderwijs. Denk aan voedselonderwijs en een gratis lunch op de basisschool, en aan sporten, musiceren en dansen op de middelbare school als alternatief voor het gebruiken van alcohol en tabak, en ongezond eten en drinken. Ook een verbod op marketing voor ongezonde producten richting kinderen en jongeren is gewenst.[16]

2. Markt en aanbod onderdeel maken van de samenleving

Belangrijk is dat het aanbod van voedsel ten dienste komt aan de samenleving. Te denken valt aan een nieuw Nationaal Preventieakkoord met ambitieuze doelstellingen en bijpassende heldere en eenduidige acties, tijdslijden en monitoring. Ook is prijsregulering het introduceren waard, om de marktstructuur te veranderen waarin bewerkt aanbod nu een onrechtvaardige voorsprong heeft. Het best werkt de combinatie van een lagere prijs voor gezond voedsel en een hogere voor ongezonde waren.

3. Aanmoedigen gezonde vraag en voedselinname

Naast aanpassing van het aanbod is wenselijk dat mensen vertrouwd raken met gezond voedsel en overtuigd van het belang ervan, dat de vraagzijde en de consumptieve vermogens van mensen worden versterkt, en dat financiële drempels worden weggenomen. Te denken valt aan grootschalige voorlichting en campagnes om geïnformeerde voedselinname en consumptieve vermogens te versterken, en een verbod op aanprijzing van bepaalde ongezonde producten ook richting volwassenen.

4. Ruimte laten aan de samenleving

Het vormen van een gezonde voedselcultuur is van groot belang. Hiertoe is nodig de grootste vrijheid te geven bij aan gemeenschappen, buurten, ondernemingen, sportclubs, scholen en kinderopvangcentra voor het organiseren van activiteiten of programma’s. Financiële ondersteuning door overheden kan behulpzaam zijn.

Voetnoten