Covid en oorlog raken waardeketens
In een vroeg stadium van de pandemie werd de industriële productie getroffen door fabriekssluitingen in China. Later verplaatste de pandemie zich naar Europa en de Verenigde Staten en leidde ook daar tot sluitingen. In de tweede helft van 2020 begon de wereldwijde productie echter weer aan te trekken omdat economieën leerden omgaan met het virus en de beperkingen werden versoepeld. In het vierde kwartaal van 2020 was de wereldwijde productie alweer hersteld tot het niveau van voor de pandemie. Nog steeds zijn er af en toe fabriekssluitingen, met name in China, dat een ‘zero Covid’ strategie voert. Maar over het geheel blijkt de maakindustrie relatief goed bestand tegen nieuwe besmettingsgolven. In 2021 en 2022 hield de mondiale productie goed stand.
Het uitbreken van de oorlog in Oekraïne heeft de bestaande verstoringen in de toeleveringsketens en de volatiliteit van de grondstoffenprijzen nog eens versterkt.
Gedurende de pandemie daalde de vraag aanvankelijk, maar ook hier trad vanaf de tweede helft van 2020 herstel in. Ook verschoof het consumptiepatroon van (lokale) diensten naar (geïmporteerde) gefabriceerde goederen, zoals elektronische producten en apparatuur, deels gerelateerd aan thuiswerken. Dit leidde tot een grotere vraag naar goederen, met logistieke verstoringen in de transportsector tot gevolg. De transportkosten stegen snel door de misallocatie van zeecontainers en tekorten aan havenarbeiders en vrachtwagenchauffeurs (figuur 1). In veel landen spelen deze tekorten nog steeds, waardoor de kosten van transport maar mondjesmaat teruglopen.
Figuur 1. Kosten van transport lopen maar mondjesmaat terug.
De sterke toename van de vraag naar industriële goederen resulteerde in een daling van de voorraden. Een van de sectoren met grote tekorten is de halfgeleiderindustrie. Het tekort aan halfgeleiders komt vooral door een sterke vraag, veroorzaakt door een snelle opleving van autoverkopen en een hausse in de verkoop van elektronicaproducten zoals televisies en spelcomputers, waarvoor halfgeleiders belangrijke onderdelen zijn. Ook buiten de halfgeleiderindustrie hebben bedrijven te maken met tekorten aan productiemiddelen en materialen. In het tweede kwartaal van 2022 meldde een recordaantal van 51% van de ondernemers in de EU brede maakindustrie dat productiemiddelen, materiaal en ruimte een beperkende factor vormen, met uitschieters tot 77% in Duitsland (figuur 2).
Figuur 2. Aanzienlijke tekorten aan productiemiddelen en materialen.
Het uitbreken van de oorlog in Oekraïne heeft de bestaande verstoringen in de toeleveringsketens en de volatiliteit van de grondstoffenprijzen nog eens versterkt. Ondanks dat beide landen slechts gedeeltelijk zijn geïntegreerd in de Europese waardeketens, leveren Rusland en Oekraïne een aantal belangrijke grondstoffen. Zo kan de Europese auto-industrie last krijgen van een tekort aan schaarse metalen zoals palladium, die gebruikt worden in katalysatoren. Verder is Oekraïne een belangrijke producent van neon (gebruikt in lasers voor de vervaardiging van microchips).
Globalisering op een keerpunt
De pandemie arriveerde op een moment dat globalisering zich al op een keerpunt bevond. Sinds de jaren tachtig zijn wereldwijde productieprocessen explosief gestegen dankzij lage handelskosten, die mogelijk zijn gemaakt door handelsovereenkomsten en afnemende transportkosten. Als gevolg hiervan zijn mondiale waardeketens een steeds belangrijkere rol gaan spelen in de productie. De integratie van China in de wereldeconomie was in dit opzicht een cruciale gebeurtenis. Na de financiële crisis begon de pendule echter te slingeren in de richting van meer interventionisme in het nationale economische beleid en een terugkeer van protectionisme. De handelsoorlog tussen de Verenigde Staten en China, die ontstond onder het presidentschap van Donald Trump, is hiervan een goed voorbeeld. Dit heeft zijn weerslag op internationale handel. De wereldwijde export als aandeel van het wereldwijde bbp groeide decennia hard, maar is sinds 2008 gestagneerd. Een andere maatstaf van globalisering, de participatie van landen in wereldwijde waardeketens, laat eveneens een afvlakking zien voor de drie grote handelscentra: Duitsland, de Verenigde Staten en China (figuur 3).
Figuur 3. De participatie in wereldwijde waardeketens stagneert.
Toelichting: Participatie in waardeketens is het totaal van achterwaartse participatie (de in het buitenland gecreëerde toegevoegde waarde in de export van een land) en voorwaartse participatie (binnenlandse toegevoegde waarde van een land in de export van het buitenland). Data beschikbaar tot en met 2018.
Internationale waardeketens blijven belangrijk
De Covid-19-pandemie, en meer recentelijk de oorlog in Oekraïne, creëren grote nieuwe uitdagingen voor mondiale productieketens. Veel bedrijven, zowel multinationals als kleine lokale leveranciers, zijn geraakt door de tekorten die ontstonden in de nasleep van de Covid pandemie. Dit leidt tot een hernieuwd debat over de vraag of mondiale waardeketens te kwetsbaar zijn geworden voor schokken. Ik beschrijf hieronder de belangrijkste opties die bedrijven hebben om de gevoeligheid voor schokken in de toeleveringsketens te verminderen.
Mijn conclusie is dat bedrijven voldoende mogelijkheden behouden om de gevoeligheid voor schokken in de toeleveringsketen op te vangen.
De eerste optie is onshoring of nearshoring. Dit is een van de meest drastische oplossingen en tornt aan een van de meest bepalende elementen van mondiale waardeketens, namelijk de versnippering en geografische spreiding van taken in het productieproces. De belangrijkste drijfveren voor onshoring kunnen de beleidsomgeving zijn (aandringen op een hogere mate van zelfredzaamheid na de pandemie) en het mogelijk automatiseren van delen van het productieproces, wat de relevantie van (lage) arbeidskosten vermindert.
Onshoring van productie leidt echter niet per se tot een lagere kwetsbaarheid voor schokken. Tijdens de wereldwijde pandemie werd bijna elke economie getroffen door vraag- en aanbodschokken, zij het in verschillende mate. Productie die onshore is gebracht kan net zo goed geraakt worden door lockdowns. Bovendien kunnen schokken van een andere aard, zoals productieongevallen, natuurrampen en financiële risico's, overal plaatsvinden, waardoor lokale productie geen garantie is voor robuuste waardeketens. Integendeel, tijdens de Covid-pandemie waren waardeketens zelfs in staat om de tekorten aan medische goederen relatief snel aan te vullen. Zo ontstond in Zuid-Korea een nieuwe industrie die miljoenen Covid-19 testkits naar meer dan honderd landen exporteerde. Dit gebeurde in een kwestie van maanden na het uitbreken van de pandemie.
Het is niet evident dat een schok als Covid-19 of de oorlog in Oekraïne zal leiden tot een versnelling van onshoring. Voor een eerdere grote schok in the mondiale productie keten, de aardbeving in Japan in 2011, is geen bewijs gevonden dat dit leidde tot meer onshoring of nearshoring van productie. Ook de financiële crisis van 2008/2009 heeft niet geleid tot substantieel meer onshoring. We verwachten dat onshoring in de nasleep van de Covid-19-crisis alleen een haalbare optie is voor sommige hightechindustrieën die onderhevig zijn aan protectionistische druk. Dit kunnen essentiële goederen zijn, zoals medische apparatuur, of goederen die vanuit economisch of technologisch oogpunt van strategisch belang zijn, bijvoorbeeld automotive en elektronica. Verder kan sprake zijn van beperkte onshoring omdat de arbeidskosten in sommige productiehubs, met name in China, stijgen naarmate ze zich technologisch ontwikkelen. Echter, dit staat los van de pandemie en de recente oorlog.
De tweede optie is het zoeken van nieuwe toeleveranciers. Diversificatie aan de kant van toeleveranciers kan de robuustheid en veerkracht van het productieproces vergroten, aangezien negatieve schokken die de ene leverancier treffen, opgevangen kunnen worden door andere leveranciers. Het aanhouden van alternatieve leveranciers brengt extra kosten met zich mee, omdat bedrijven in meerdere leveranciers moeten investeren om onderdelen en componenten van verschillende fabrikanten op maat te kunnen krijgen en om ervoor te zorgen dat ze bij elkaar passen. Diversificatie van leveranciers is soms zelfs heel moeilijk, zo niet onmogelijk. Zo is de kapitaalintensieve halfgeleiderindustrie geconcentreerd in slechts een paar landen.
Een derde optie om de robuustheid van waardeketens te verbeteren is het aanhouden van meer voorraden. Winstgerichte bedrijven zullen echter ook hiermee terughoudend zijn, omdat het investeringen vergt, maar ook omdat de voorraden moeten worden beheerd, opgeslagen, onderhouden en schade of diefstal moet worden voorkomen. Bovendien kunnen producten verouderd raken terwijl ze in de voorraad zijn opgeslagen.
Conclusie
Mijn conclusie is dat bedrijven voldoende mogelijkheden behouden om de gevoeligheid voor schokken in de toeleveringsketen op te vangen. Daarom zal de pandemie en de oorlog in Oekraïne geen fundamentele verandering in productiestrategieën teweegbrengen. Het kernargument is dat de belangrijkste rationale van mondiale waardeketens – het zoeken naar de laagste arbeidskosten – nog steeds geldt, en dat de alternatieven niet per se beter zijn. Ervaringen met eerdere schokken, zoals de aardbeving in Japan in 2011, geven geen aanleiding om te denken dat internationale waardeketens op hun retour zijn. Wel acht ik het mogelijk dat bedrijven enige strategische heroriëntatie zullen toepassen. Bijvoorbeeld door hogere voorraden van kritieke goederen, zoals medische benodigdheden, aan te houden.
Literatuur
Brakman, Steven and Van Marrewijk, Charles (2022). Tasks, Occupations, and Slowbalization: On the Limits of Fragmentation. CESifo Working Paper, No. 9514, Center for Economic Studies and ifo Institute (CESifo), Munich
Freund, Caroline, Mattoo, Aaditya, Mulabdic, Alen and Ruta, Michele (2020). The supply chain shock from COVID-19: Risks and opportunities. Vox eBook Chapters, in: Simeon Djankov & Ugo Panizza (ed.), COVID-19 in Developing Economies, edition 1, volume 1, chapter 1, pages 303-315, Centre for Economic Policy Research.
Qiang, Christine Zhenwei, Yan Liu, and Victor Steenbergen (2021). An Investment Perspective on Global Value Chains. Washington, DC: World Bank.
Rees, Daniel and Rungcharoenkitkul, Phurichai (2021). Bottlenecks: causes and macroeconomic implications. BIS Bulletin, No. 148.
UN (2020). World Investment Report 2020. International Production Beyond the Pandemic. Geneva: United Nations
World Trade Organization (WTO) (2021). World Trade Report 2021. Economic resilience and trade. Geneva: WTO