Baseer het arbeidsmigratiebeleid op een brede welvaartsbenadering

Naar verwachting neemt het aanbod van arbeidsmigranten uit EU-lidstaten de komende jaren af

Meer dan de helft van de arbeidsmigranten in Nederland bestaat uit EU-burgers die vrij toegang hebben tot onze arbeidsmarkt. Zij zijn vaak werkzaam in de landbouw en de transportsector, meestal in een tijdelijk dienstverband en tegen een voor Nederlandse begrippen laag loon.[1] Deze sectoren kunnen hun huidige manier van bedrijfsvoering handhaven dankzij het vrije verkeer van personen binnen de Europese Unie. In Nederland zijn namelijk niet voldoende mensen aanwezig die tegen de huidige arbeidsvoorwaarden in deze sectoren willen werken en de regering kan het vrij verkeer van EU-burgers niet reguleren. Dit is anders als het gaat om arbeidsmigranten van buiten de EU: Nederland kan grotendeels zelf bepalen of en zo ja wat voor arbeidsmigranten worden toegelaten.

De verwachting is dat het aanbod van EU-arbeidsmigranten de komende jaren gaat afnemen als gevolg van de afnemende welvaartsverschillen tussen lidstaten, waardoor het voor de, met name Oost-Europese, werknemers minder aantrekkelijk wordt om naar Nederland te komen voor werk. Met deze afname zal het arbeidsmigratiebeleid voor migranten van buiten de EU aan belang toenemen en krijgt Nederland meer mogelijkheden om arbeidsmigratie te reguleren dan nu het geval is.[2] Een goed afgestemd arbeidsmigratiebeleid voor migranten van buiten de EU is te meer van belang omdat het Nidi en CBS recent in het rapport ‘Bevolking in 2050 in beeld: opleiding, arbeid, zorg en woning’ concludeerden dat de omvang van de beroepsbevolking terugloopt als er geen migratie is en de arbeidsdeelname niet toeneemt.[3]

Het arbeidsmigratiebeleid voor migranten van buiten de EU schiet tekort

Het Nederlandse arbeidsmigratiebeleid voor migranten van buiten de EU is nu vooral gericht op het versterken van de kenniseconomie en het aantrekken van hoogopgeleiden. Voor overige vacatures moet nu altijd eerst worden gekeken of ze kunnen worden vervuld door Nederlanders en overige EU-burgers (het criterium ‘prioriteitgenietend aanbod’ in de Wet arbeid vreemdelingen (Wav)). Het beleid is daarmee vooral reactief. Bovendien wordt het criterium van het prioriteitgenietend aanbod statisch toegepast op iedere individuele aanvraag, of het nu een ‘vitale’ sector betreft, een sector met structurele tekorten of toekomstige overschotten. Dat betekent dat iedere werkgever voor iedere arbeidsmigrant een aanvraag moet doen. Daarnaast heeft Nederland in vergelijking met een aantal andere Europese landen relatief weinig internationale kenniswerkers (4,2% van de beroepsbevolking, tegen bijvoorbeeld 9% in Zweden en 7% in Oostenrijk), ondanks het uitnodigende migratiebeleid voor deze groep.

Brede welvaart als uitgangspunt voor een proactief arbeidsmigratiebeleid

De kansen die arbeidsmigratie van buiten de EU biedt voor de Nederlandse samenleving worden niet voldoende onderzocht, afgewogen en benut. Nederland zou gebaat zijn bij een proactief arbeidsmigratiebeleid dat gebaseerd is op een visie op welke vormen van arbeidsmigratie in de toekomst nodig en wenselijk zijn. Hiervoor is het nodig eerst de vraag te beantwoorden wat het doel is van arbeidsmigratie: Gaat het alleen om het vervullen van de behoefte aan arbeidskrachten van werkgevers, gaat het om een goed functionerende arbeidsmarkt of moet arbeidsmigratie bijdragen aan brede welvaart[4]?

Anderzijds kan ook de vraag aan de orde komen in hoeverre het wenselijk is dat sommige bedrijven volledig afhankelijk zijn van goedkope, laaggeschoolde buitenlandse arbeidskrachten

Brede welvaart vormt steeds vaker in plaats van het bruto binnenlands product (bbp) het uitgangspunt van het kabinetsbeleid. Een goed functionerende arbeidsmarkt is daar dan een onderdeel van. Een brede welvaartsbenadering benadrukt bovendien dat er sprake moet zijn van kwalitatief goed werk voor iedereen. Deze benadering kan helpen de prioriteit te leggen bij arbeidsmigratie in maatschappelijk waardevolle sectoren en bij arbeidsmigratie die bijdraagt aan het oplossen van maatschappelijke uitdagingen. Ook kan het maatschappelijk draagvlak en absorptievermogen van de samenleving beter worden meegewogen. Het ligt dan ook voor de hand om een visie op arbeidsmigratie vanuit het perspectief van brede welvaart te ontwikkelen.

Vanuit dit perspectief is het logisch om een verbinding te leggen tussen arbeidsmigratiebeleid en de nationale kennis- en innovatieagenda’s in de topsectoren en vitale sectoren als de voedsel- en energievoorziening en gezondheidszorg.[5] Anderzijds kan ook de vraag aan de orde komen in hoeverre het wenselijk is dat sommige bedrijven volledig afhankelijk zijn van goedkope, laaggeschoolde buitenlandse arbeidskrachten[6], zeker gelet op de slechte condities waaronder deze migranten soms werken en wonen (zie hiervoor het rapport ‘Geen tweederangsburgers’ van het Aanjaagteam bescherming arbeidsmigranten). Daarnaast is de samenleving niet onverdeeld positief over arbeidsmigratie. Er is weerstand omdat gedacht wordt dat ‘werk wordt ingepikt’ en huisvesting soms een probleem is (zie bijvoorbeeld het recente pleidooi van Joop Hartog op dit forum om effecten van migratie op de bevolkingsdichtheid en de beschikbare ruimte mee te nemen). Tegelijkertijd wordt, ook door burgers, veel gebruik gemaakt van de diensten van arbeidsmigranten, onder andere in de logistiek (bol.com) en de schoonmaak en verbouwing thuis.

Een andere complexe, maar urgente vraag is hoe je de burgerconsultatie meeneemt, en wie dan de geëigende burgers zijn. Burgerfora zijn er in verschillende vormen en goede participatie kost tijd

Meer of minder migratie is niet het vertrekpunt. Het gaat om de afweging van alle belangen die in het geding zijn: belangen van werkgevers, migranten én de gehele samenleving. Dus niet alleen om arbeidsmarkt- en toelatingsbeleid, maar om toekomstbeelden over de brede welvaart, inclusief huisvesting, arbeidsparticipatie, economische behoeften en milieuvraagstukken.

Een interdisciplinair orgaan voor advisering en consultatie over arbeidsmigratie

In een open brief aan de toekomstige bewindspersoon stelt de Adviesraad Migratie[7] een Commissie voor toekomstige arbeidsmigratie en brede welvaart voor.[8] Een dergelijke commissie kan adviseren over het voeren van een proactief beleid en doordenken welke vormen van arbeidsmigratie, gezien vanuit de brede welvaartgedachte, in de toekomst nodig en wenselijk zullen zijn.

Uiteindelijk gaat het in de Nederlandse context vooral over de verhouding tussen de verschillende actoren. Goede verbinding tussen belangenbehartigers, deskundigen, burgers en overheid is cruciaal. Een interessant voorbeeld van hoe dit kan worden georganiseerd in de Nederlandse context vormen de klimaattafels. Daarin spraken vertegenwoordigers van overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties onder regie van de SER over hoe te komen tot het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen in Nederland in 2030 en 2050. Migratietafels, onder regie van de overheid, kunnen ook een interessante mogelijkheid zijn.

Een andere complexe, maar urgente vraag is hoe je de burgerconsultatie meeneemt, en wie dan de geëigende burgers zijn. Burgerfora zijn er in verschillende vormen en goede participatie kost tijd. Uitgangspunt is dat het niet gaat om het vragen om een beoordeling (mening), maar om een periodieke raadpleging. Dat kan door strak georganiseerde, procedureel rechtvaardige gesprekken, over langere tijd, met veel verschillende deelnemers (stakeholders). Dat zijn betrokken en geïnformeerde mensen, zowel de voor- als tegenstanders van (arbeids)migratie.

Learning bij doing

Er zijn landen die al een adviesmodel hebben voor arbeidsmigratie, waaronder Canada, Ierland, het VK en Australië. Nederland kan leren van deze landen en elementen overnemen, maar zal  toch zelf een model moeten ontwikkelen dat past bij de Nederlandse context. Met een adviesmodel voor arbeidsmigratie, gericht op brede welvaart, inclusief burgerconsultatie, begeeft Nederland zich wel in de internationale voorhoede. Als het nieuwe kabinet besluit tot een dergelijk adviesmodel zal er dus tevens ruimte moeten zijn voor ’learning by doing’.

Voetnoten