Column: Van kraamkamer tot kerkhof voor neoliberalisme

Chili was in de jaren zeventig onder leiding van dictator Pinochet het eerste land dat de neoliberale beleidsfilosofie in de praktijk bracht. Econoom Milton Friedman, een van de leidende Amerikaanse pleitbezorgers van de vrije markt en grondlegger van het monetarisme, ontwierp voor Pinochet midden jaren zeventig een neoliberaal beleidsplan. Chili was er dus eerder bij dan het VK en de VS, waar neoliberaal beleid ‘pas’ rondom de start van de jaren tachtig van de grond kwam.

Het neoliberalisme heeft in Europa en de VS inmiddels aan populariteit ingeboet. Het heeft haar belofte dat een neoliberaal beleid iedereens portemonnee ten goede komt niet waargemaakt. Vooral de topinkomens hebben geprofiteerd van meer marktwerking waardoor de inkomensongelijkheid is toegenomen.

Chili was er eerder bij dan het VK en de VS, waar neoliberaal beleid ‘pas’ rondom de start van de jaren tachtig van de grond kwam.

Ook in Chili is ontevredenheid over het gevoerde neoliberale beleid, zo bleek in 2019 tijdens de hevige rellen in de straten van Santiago. De economie is de afgelopen decennia weliswaar behoorlijk gegroeid, maar de inkomensongelijkheid is nog altijd groot. Daarnaast is er in de Chileense middenklasse ontevredenheid over het onderwijs, de private pensioenvoorzieningen en de gezondheidszorg. Naast de wens dat de overheid via het belastingsysteem de rijkdom gelijkmatiger onder de bevolking verdeelt, kijken veel Chilenen ook bij deze onderwerpen naar de overheid.

Zweedse heilstaat

De wens dat de overheid de vrije markt bij gaat sturen verklaart mede de keus voor de socialist Boric als president, nu ruim twee weken geleden. Voor de 35-jarige voormalige studentenleider is Scandinavië in het algemeen en Zweden in het bijzonder een lichtend voorbeeld.

Zweden trok in de jaren ‘80 internationaal de aandacht omdat het, in tegenstelling tot andere rijke landen, wist te ontsnappen aan massawerkloosheid. Terwijl de werkloosheid in Nederland en veel andere Europese- landen tot boven de 10%  van de beroepsbevolking opliep, kwam het in Zweden nauwelijks boven de twee uit.

Zweden voerde in die jaren een beleid dat haaks stond op de neoliberale politiek. De overheid werd in Zweden niet als hinderpaal voor economische groei gezien en krimp van de publieke sector werd dan ook niet nagestreefd. Sterker, het aantal overheidsbanen mocht juist sterk groeien. Tegen het einde van de jaren ‘80 maakte de overheidssector 60% van de economie uit en werkte bijna een derde van de beroepsbevolking bij de overheid. Veel meer dan in andere rijke landen. De meeste van hen waren in vaste dienst, sommigen kregen tijdelijke banen, welke in het leven werden geroepen om werkloosheid te beperken.

Zweden liet zien dat het, in tegenstelling tot het gedachtegoed van de neoliberalen, best mogelijk was om een land met een grote publieke sector en veel herverdeling van inkomen, economisch behoorlijk te laten groeien.

De overheid investeerde ook veel en succesvol in (om)scholing en begeleiding van werklozen naar een nieuwe baan. Van de werkzoekenden werd tegelijkertijd geëist om baankansen met beide handen aan te grijpen, op straffe van korting op hun uitkering.

Zweden liet dus zien dat het, in tegenstelling tot het gedachtegoed van de neoliberalen, best mogelijk was om een land met een grote publieke sector en veel herverdeling van inkomen, economisch behoorlijk te laten groeien. Daarbij moet wel gezegd worden dat de concurrentiepositie meerdere keren kunstmatig verbeterd werd door de waarde van de Zweedse munt te devalueren.

Uit ander vaatje tappen

Maar in de eerste helft van de jaren ‘90 ging ook Zweedse beleidsmakers uit een ander beleidsvaatje tappen, nadat het land getroffen was door een banken- en valutacrisis. Daaraan voorafgaand hadden een lage productiviteitsgroei en hoge loongroei de inflatie opgejaagd en de concurrentiepositie van Zweden uitgehold. De sociaal- democratische regering moest het veld ruimen.

De Zweedse werkloosheid bedraagt op dit moment 7.5% en dat is hoger dan in Chili. Alhoewel nog steeds aanzienlijk lager dan in Chili, is de Zweedse inkomensongelijkheid ook niet teruggekeerd naar de niveaus uit de jaren tachtig.

De daaropvolgende centrumrechtse regering poogde, ook in het licht van de aanmelding voor lidmaatschap van de steeds neoliberaler wordende EU, de economie met een marktgericht beleid weer aan de praat te krijgen. Zonder veel succes, mede omdat de Zweedse Kroon niet meer regelmatig gedevalueerd kon worden vanwege de koppeling aan de voorloper van de euro (de ECU). De werkloosheid liep op tot 10% en de inkomensongelijkheid begon ook in Zweden toe te nemen.

Eenmaal terug aan de macht, slaagden de sociaaldemocraten er vanaf eind jaren ‘90 in de helft van de werkloosheidsstijging weg te werken. Maar vanaf halverwege het eerste decennium van deze eeuw stagneerde de werkloosheidsdaling waardoor het niet lukte om de werkloosheid onder de 5% te krijgen, ruim het dubbele van de jaren tachtig.

De Zweedse werkloosheid bedraagt op dit moment 7.5% en dat is hoger dan in Chili. Alhoewel nog steeds aanzienlijk lager dan in Chili, is de Zweedse inkomensongelijkheid ook niet teruggekeerd naar de niveaus uit de jaren tachtig. De mooiste jaren van het Zweedse model zijn van voor Boric's geboorte.

De wens van Boric om het neoliberalisme ten grave te dragen past goed bij de huidige tijdgeest en ook de roep om een grotere rol van de overheid in de economie is zeker niet alleen in Chili te horen. Maar de Zweedse economische prestaties zijn al lang niet zo uitzonderlijk meer dat Zweden de rol van gidsland vanzelfsprekend toekomt. 

Raoul Leering schrijft deze column op persoonlijke titel. De columns zijn op geen enkele wijze bedoeld als beleggingsadvies. Deze bijdrage verscheen reeds in De Financiële Telegraaf.