Brazilië dreigt eeuwige belofte te blijven

Nieuwe president?

De huidige president Bolsonaro heeft niet voor niets de bijnaam ‘Trump van de Tropen’. De oud legerkapitein grossiert, net als Trump, in weerzinwekkende uitspraken. Zo stelt hij doodleuk dat de militairen tijdens de dictatuur van 1964-1985 de fout maakten verzetsstrijders te martelen in plaats van ze te doden. Schokkend zijn ook zijn racistische uitspraken en vrouwonvriendelijke gedrag. Journalisten die gewoon hun werk doen en dus kritische vragen aan hem stellen, krijgen de volle laag.

Wie verwachtte of hoopte dat de kiezer korte metten zou maken met dit onfatsoenlijke gedrag komt bedrogen uit. Bolsonaro deed het met 43% van de stemmen veel beter dan de 35% tot 39% die voorspeld werd en kreeg daarmee meer stemmen dan in de eerste ronde vier jaar geleden. Maar, dit betekent nog lang niet dat hij de verkiezingen gaat winnen. Lula heeft een duidelijke voorsprong en de vraag wat een eventuele winst van Lula betekent voor de economie is dus op zijn plaats.

Herhaling economisch succes?

Lula was al eerder de president van Brazilië tussen 2003 en 2011. Kan Lula het succes van zijn eerste twee termijnen als president herhalen? Toen liep de economische groei op tot 7,5% in 2010, halveerde werkloosheid nagenoeg en daalde de inflatie van 8,5% naar 5%. 

Een drijvende kracht achter de groeispurt was de herverdeling van inkomen van rijk naar arm. Dat leverde meer consumptieve vraag op omdat mensen met lagere inkomens nou eenmaal een groter deel consumeren van elke extra euro die ze binnenkrijgen dan rijke huishoudens, die extra inkomsten vaak op hun spaarrekening zetten.

Van de vier hervormingsplannen lukte het Bolsonaro alleen om het dure pensioenstelsel te hervormen.

De hogere consumptie leidde tot aantrekkende investeringen waarmee het economische vliegwiel nog wat meer vaart kreeg. Maar Lula profiteerde ook van de sterk meevallende wereldmarktprijzen die in de aanloop naar de kredietcrisis voor grondstoffen uit Brazilië werden neergeteld. Ook bezorgden de opbrengsten van de olievondsten Brazilië in die jaren flinke economische en budgettaire rugwind . 

Wel was het Lula’s verdienste dat hij, tegen de wil van een deel van zijn eigen partij in, het behoudende monetaire- en begrotingsbeleid van zijn voorganger Fernando Henrique Cardoso voortzette. Daarmee won hij het vertrouwen van buitenlandse investeerders. De daaruit voortvloeiende grotere instroom van buitenlands kapitaal droeg bij aan de economische groei.

Toch pogen tegenstanders van Lula in te spelen op de angst voor herhaling van Braziliaanse ervaringen met ontsporende overheidsfinanciën in de jaren tachtig en negentig. Die leidden tot een stevige schuldencrisis. Ze wijzen erop dat Lula nog geen steun heeft uitgesproken voor het huidige strakke begrotingsbeleid waar de overheidsuitgaven hooguit met het tempo van de geldontwaarding (inflatie) mogen toenemen.

Na de succesvolle periode ging het met de economie onder leiding van Lula’s opvolger en partijgenoot Dilma vanaf 2012 bergafwaarts. De regering Bolsonaro ging in 2018 van start met voornemens gericht op het vergroten van de economische efficiëntie in Brazilië. Maar van de vier hervormingsplannen lukte het Bolsonaro alleen om het dure pensioenstelsel te hervormen. 

Gebrek aan concurrentie

Van het organiseren van meer concurrentie, onder andere door het privatiseren van staatsmonopolies, is niet veel terecht gekomen. Ook is de afslanking van het weinig efficiënte ambtenarenapparaat en hervorming van het belastingstelsel niet van de grond gekomen. Maar onder een eventuele nieuwe termijn voor Lula zullen deze broodnodige hervormingen waarschijnlijk ook niet plaatsvinden - vanwege de ideologische weerstand binnen Lula’s arbeiderspartij (PT) tegen een neoliberale insteek van minder overheid en meer marktwerking.

PT onderbouwt deze weerstand onder andere door te verwijzen naar de anti-neoliberale wind die momenteel in veel ontwikkelde economieën waait. Een belangrijk verschil is echter dat de rijke westerse landen dertig jaar marktwerkingsoperaties achter de rug hebben. Dat de slinger dan weer eens de andere kant op gaat zwaaien is begrijpelijk, zeker nadat is gebleken dat marktwerking via deregulering voor grote ongelukken kan zorgen, getuige de kredietcrisis.

In Brazilië daarentegen werden de afgelopen decennia niet of nauwelijks neoliberale maatregelen genomen. Onderzoek van de OESO laat zien dat markten in Brazilië vaak gedomineerd worden door een paar spelers en dat hoge toegangsdrempels, waaronder een gruwelijke administratieve lastendruk, meedoen bemoeilijkt. Daardoor kunnen improductieve bedrijven grote marktaandelen behouden en consumenten veel te hoge prijzen laten betalen. Tezamen met het bijzonder improductieve ambtenarenapparaat zorgt dit soort private bedrijven voor een arbeidsproductiviteit die al jaren niet vooruit te branden is.

Als Lula niet durft te hervormen is de kans groot dat de Braziliaanse economie gedurende een nieuwe termijn van Lula niet blijvend naar een hoger groeipad wordt getild.

Ook buitenlandse bedrijven die Braziliaanse bedrijven willen uitdagen lopen tegen markten aan die niet vrij zijn. De Braziliaanse importtarieven zijn hoog. Slachtoffer zijn wederom de Braziliaanse huishoudens die meer moeten betalen dan nodig is. Daar komt nog eens bij dat de Braziliaanse munt flink is gedaald sinds Bolsonaro het roer in 2018 overnam, wat buitenlandse producten duurder heeft gemaakt.

Ook belabberd onderwijs remt productiviteit

Naast een gebrek aan efficiëntie en meer concurrentie heeft de Braziliaanse economie een beter opgeleide beroepsbevolking nodig om de arbeidsproductiviteit op te krikken. De kwaliteit van het openbare onderwijs is echter belabberd en de traditioneel reeds hoge schooluitval is door de pandemie alleen maar toegenomen. Ook op onderwijs heeft Bolsonaro weinig klaargespeeld. In plaats van fors te investeren in de toekomst van de tiende economie ter wereld, bezuinigde Bolsonaro op onderwijs en werd het tienjarenplan voor onderwijs terzijde geschoven.

Lula heeft aangekondigd dat tienjarenplan, dat in 2014 onder de regering van zijn partijgenoot Dilma werd opgestart, weer op te willen pakken, ook al moet hij daarvoor extra geld lenen op de kapitaalmarkt. Dit voornemen is in de onderwijssector goed ontvangen, maar de sector is tegelijkertijd kritisch vanwege het gebrek aan concrete plannen om het tienjarenplan weer nieuw leven in te blazen .

Nog weinig reden voor optimisme

Alhoewel het nivellerende inkomensbeleid dat Lula opnieuw wil gaan voeren de sociale rechtvaardigheid ten goede zou komen - en voor een tijdelijke economische impuls kan zorgen, mag dus niet veel verwacht worden als het gaat om het aanpakken van de structurele problemen van de Braziliaanse economie. Als Lula niet durft te hervormen is de kans groot dat de Braziliaanse economie gedurende een nieuwe termijn van Lula niet blijvend naar een hoger groeipad wordt getild. Van het stempel 'eeuwige economische belofte' is de grootste economie van Zuid Amerika voorlopig nog niet af.

Raoul Leering schrijft deze column op persoonlijke titel. De columns zijn op geen enkele wijze bedoeld als beleggingsadvies. Deze bijdrage verscheen reeds in De Financiële Telegraaf.