Column: De effecten van pandemie en oorlog op het klimaat

Mensen zijn gewoontedieren. Dat maakt milieubeleid er niet makkelijker op. Zo kost het veel moeite om verstokte autogebruikers niet langer voor elke boodschap in de auto te laten springen. Of om mensen zonnepanelen op hun dak te laten aanbrengen. Ook bij sommige bedrijven krijg je de indruk dat ze weleens lang wachten met overstappen naar minder vervuilende productiemethoden.

Stimulatie

Mede door dit conservatieve gedrag verloopt de klimaattransitie trager dan mogelijk is. Nederland steekt negatief af bij andere landen. Zo bungelen we onderaan op de EU-ranglijst voor omschakeling naar duurzame energiebronnen. Op de bredere ‘Climate change performance index’ doet Nederland het beter, maar de 19^e plek is geen score om je over op de borst te kloppen.

De overheid probeert huishoudens en bedrijven langs verschillende wegen richting milieuvriendelijker gedrag te bewegen. Veelal met financiële prikkels die als wortel wordt voorgehouden. Maar dat werkt niet altijd of niet snel genoeg. Dus hanteert ze ook de stok door simpelweg bepaalde zaken te verbieden. Een voorbeeld is dat de overheid al geruime tijd boeren die stikstof uitstoten aan de rand van een kwetsbaar natuurgebied, met een premie financieel prikkelt om hun land te verkopen. Dat heeft echter slechts mondjesmaat gewerkt, zodat de minister voor stikstof nu ook de stok tevoorschijn heeft gehaald: onteigening.

Plotselinge schokken

Plotselinge schokken kunnen helpen om tot gewenste gedragsveranderingen te komen. Zo hebben de nodige mensen en bedrijven tijdens de pandemie, ervaren dat fysiek vergaderen niet altijd nodig is en ook dat ook de aanwezigheid op kantoor slechts af en toe noodzakelijk is. Dat is waarschijnlijk een belangrijke reden voor de waarneming van het CBS dat de verkeersintensiteit in Nederland fors lager was in 2021 dan in 2019, voorafgaande aan de coronacrisis.

De oorlog in Oekraïne is ook zo’n plotselinge schok die voor blijvende gedragseffecten kan zorgen. Bijvoorbeeld met betrekking tot de stikstofuitstoot in de land- en tuinbouw. Het is sinds de Russische inval in Oekraïne veel moeilijker en duurder om aan kunstmest te komen vanwege de boycot van importen uit Rusland, één van de belangrijkste leveranciers van kunstmest. Laat kunstmest nou net één van de veroorzakers zijn van de in Nederland te hoge stikstofuitstoot.

Toch zijn de duurzaamheidseffecten van de pandemie en de oorlog in Oekraïne niet allemaal positief. Zo is sinds de start van de oorlog het relatief vervuilende steenkoolgebruik, vanwege de hoge gasprijs verder toegenomen.

Door de hoge kunstmestprijs staan kunstmestvervangers zoals dierlijke mest extra in de belangstelling. Ook in Brussel krijgt dierlijk mest, dat minder uitstoot van stikstof veroorzaakt, binnen het klimaatbeleid van de EU nu extra aandacht. Ook al omdat Europa daarmee minder afhankelijk zou worden van Rusland. Bovendien wordt gas als brandstof gebruikt voor de productie van kunstmest en Europa wil ook wat gas betreft minder afhankelijk worden van Rusland. 

Duurzaamheidseffecten

Toch zijn de duurzaamheidseffecten van de pandemie en de oorlog in Oekraïne niet allemaal positief. Zo is sinds de start van de oorlog het relatief vervuilende steenkoolgebruik, vanwege de hoge gasprijs verder toegenomen. Vorig liep de gasprijs ook al op wat het gebruik van steenkool toen al opdreef. Het toegenomen gebruik van steenkool is één van de redenen waarom de broeikasuitstoot in Nederland in 2021, voor het eerst sinds jaren niet af-, maar toenam!

Vanuit milieuperspectief is het ook zorgwekkend dat de oorlog ertoe leidt dat landen als Frankrijk gas terug willen nemen bij het klimaatbeleid in Europa. Door de oorlog in Oekraïne staat het graanaanbod van een van Europa’s belangrijkste graanproducenten onder druk. Daarmee is het aloude motief van voedselzekerheid opeens weer actueel. Dat zet druk zet op de klimaatplannen, aangezien die tot een verminderde voedselproductie in Europa zouden leiden. Tot voor kort maakten we ons daar niet al te veel zorgen over. Voedselzekerheid kunnen we ook met import bewerkstelligen, zo was de gedachte. Nu weten we weer dat die importen zomaar kunnen stokken.

Slot

Kortom, plotselinge gebeurtenissen zoals de pandemie kunnen ertoe leiden dat mensen en bedrijven ervaringen opdoen die tot blijvende aanpassing van hun gedrag leiden. Dat kan het milieu ten goede komen. Maar het kan net zo goed gedrag en beleid uitlokken dat de vergroening tijdelijk of langer onder druk zet.