De transitie naar een kenniseconomie vergt politieke keuzes

Inleiding

Sinds de financiële crisis is de Nederlandse arbeidsproductiviteitsgroei gehalveerd en het beeld wordt er door de coronacrisis niet bepaald rooskleuriger op (zie figuur 1). Door toegenomen onzekerheid en cashflowproblemen zullen veel bedrijven hun plannen om te investeren in kapitaalgoederen, Research & Development (R&D) en innovatie in de ijskast zetten. Ook het risico op een stijging van het aandeel zombiebedrijven dreigt de productiviteitsgroei verder te beknotten. Hierdoor is de kans groot dat de productiviteitsgroei nog een extra klap te verduren krijgt de komende periode.

Figuur 1: Productiviteitsgroei afgelopen tien jaar bijna gehalveerd

Bron: RaboResearch, Macrobond, CBS

R&D-investeringen als katalysator

Een manier om de productiviteitsgroei weer aan te zwengelen, is het stimuleren van investeringen in R&D. Hogere R&D-uitgaven door bedrijven en publieke kennisinstellingen hebben namelijk een positief effect op de arbeidsproductiviteitsontwikkeling van een land (zie voor een literatuuroverzicht zie Erken, Van Es en Groenewegen, 2019). Een belangrijke studie van Bloom, Shankerman en Van Reenen (2013) toont bijvoorbeeld aan dat de sociale baten van bedrijfs-R&D minimaal twee keer zo hoog zijn als de private baten. Daarnaast laat die studie ook zien dat er een duidelijk causaal verband loopt van R&D naar productiviteitsgroei in plaats van andersom. Gezien de lage rente kan er bovendien een gunstig economisch rendement op deze investeringen gehaald worden, iets waarmee het herstel uit de coronacrisis kan worden bespoedigd (zie Erken, Van Es en Van Harn, 2021a).

Kennisextensieve sectorstructuur

Het verhogen van de R&D-uitgaven is echter makkelijker gezegd dan gedaan. Waar de overheid direct grip heeft op de hoogte van de investeringen door universiteiten en publieke researchinstellingen, ligt dit voor R&D-uitgaven door bedrijven lastiger. Nederland heeft namelijk een relatief kennisextensieve sectorstructuur, wat een hogere R&D-intensiteit[1] van het bedrijfsleven compliceert. Sectoren waarin relatief weinig in R&D wordt geïnvesteerd, zoals handel en zakelijke dienstverlening, zijn namelijk relatief groot in Nederland[2] (sectoren links in figuur 2). Tegelijkertijd is de omvang van veel hightechsectoren, zoals computers, elektronica en automotive, waarin veel in R&D wordt geïnvesteerd, juist relatief klein (sectoren rechts in figuur 2). Ongeveer 70% van de Nederlandse R&D-achterstand ten opzichte van de wereldwijde koplopers[3] (gemakshalve noemen we deze de benchmark) kan verklaard worden door de kennisextensieve sectorstructuur van de Nederlandse economie (zie Erken, Van Es en Van Harn, 2021b).

In dit artikel laten we zien dat zelfs de kennisintensiteit van de sectorstructuur niet statisch is, maar afhangt van de keuzes van politici en beleidsmakers.

Een kennisintensieve sectorstructuur zou een R&D-impuls voor de Nederlandse economie aanzienlijk vergemakkelijken, waardoor de productiviteit uiteindelijk toeneemt. De sectorstructuur van een land is echter niet iets dat van de een op andere dag is aan te passen. Op de middellange termijn ligt dat gelukkig anders. In dit artikel laten we zien dat zelfs de kennisintensiteit van de sectorstructuur niet statisch is, maar afhangt van de keuzes van politici en beleidsmakers.

Figuur 2: Nederland heeft omvangrijke R&D-extensieve sectoren

Bron: RaboResearch op basis van OESO STAN en ANBERD data

De kennisintensiteit van de sectorstructuur

Wat bepaalt nou of een land relatief veel of weinig kennisintensieve sectoren heeft? De sectorstructuur is deels een afspiegeling van comparatieve sterktes die moeilijk tot niet veranderbaar zijn, zoals de geografische ligging, klimaat, instituties en cultuur. Zo heeft Nederland zijn omvangrijke handels- en logistieke sectoren deels te danken aan de geografische ligging in Europa.

Research & Development

Maar er zijn ook comparatieve sterktes die een land wél kan veranderen. De sectorstructuur is bijvoorbeeld ook het resultaat van een gewonnen concurrentieslag tussen bedrijven (zie bijvoorbeeld Reinganum, 1985; Porter, 1990). Investeringen in bedrijfs- en publieke R&D zorgen voor innovaties bij bedrijven, waarmee een plaats op de (internationale) markt kan worden veroverd of de bestaande marktpositie kan worden versterkt. Uiteindelijk leidt dit tot een hoger aandeel van kennisintensieve sectoren in een economie en zorgt daarmee voor een positieve impuls voor de kennisintensiteit van de sectorstructuur.

Openheid

We verwachten ook dat een grotere openheid van de economie een positief effect heeft op de kennisintensiteit van de sectorstructuur. Er zijn verschillende studies die laten zien dat handel een belangrijke kanaal is van internationale kennisspillovers (zie bijvoorbeeld Coe en Helpman (1995), Lee (2005) en Cameron et al. (2005)). Door toegang tot buitenlandse technologische kennis kunnen binnenlandse bedrijven hun productiviteit verhogen, waardoor ook het aandeel van de sectoren waarin deze bedrijven opereren toeneemt. Een open economie zorgt daarnaast voor meer marktconcurrentie, waardoor bedrijven worden geprikkeld om inefficiënties in hun productieproces te verlagen en meer te investeren in innovatie. Dit resulteert in een hoger marktaandeel van kennisintensieve bedrijven en hogere kennisintensiteit van de economische structuur van een land.

Arbeidskosten per eenheid product

Hoge arbeidskosten per eenheid product (p.e.p.) zorgen naar verwachting voor een lagere kennisintensiteit van de sectorstructuur, en vice versa. De arbeidskosten p.e.p. is een maatstaf voor de internationale concurrentiekracht en een stijging van deze kosten zorgt voor een daling van het internationale marktaandeel (Carlin, Glyn en Van Reenen, 2001), een lagere toegevoegde waarde en vervolgens een lager aandeel van kennisintensieve sectoren, die vaak op concurrerende internationale markten actief zijn.

Menselijk kapitaal

We verwachten dat menselijk kapitaal een positief effect heeft op de kennisintensiteit van de sectorstructuur. Ten eerste is menselijk kapitaal een voorwaarde om R&D uit te voeren (R&D is mensenwerk). Maar daarnaast zijn menselijk kapitaal en R&D ook strategische complementen (zie Redding, 1998). Menselijk kapitaal is ook een vereiste[4] om R&D om te zetten naar een hogere productiviteit.

Kunnen extra investeringen de kennisintensiteit van de sectorstructuur verbeteren?

Zoals we hierboven hebben beargumenteerd verwachten we dat door deze R&D-investeringen niet alleen de omvang van de economie, maar ook de structuur van economie zal veranderen. Daarom hebben wij drie scenario’s doorgerekend (box 1), waarin we de R&D-uitgaven van Nederland naar een hoger niveau tillen.[5] De technische toelichting op de methodologie, definities, data, modellen en schattingsresultaten staan in de bijlage (zie 'Downloads', red.).

Resultaten

In figuur 3 laten we zien wat de impact is van de drie R&D-investeringsscenario’s op de kennisintensiteit van de Nederlandse economische structuur. In het eerste scenario verbetert de kennisintensiteit van de sectorstructuur met maximaal 0,1 procentpunt van het bbp ten opzichte van de benchmark, terwijl in het tweede en derde scenario deze verbetering zo’n 0,15 en 0,25 procentpunt bedraagt. Dit is respectievelijk ongeveer 20, 30 en 50 procent van de huidige totale achterstand in bedrijfs-R&D.

Kortom, structurele hogere R&D-investeringen zijn nodig om kennisintensiteit van de economische structureel te verhogen.

Daarnaast zien we dat de kennisintensiteit in het eerste en tweede scenario slechts tijdelijk verbetert. Dit komt doordat dat in deze scenario’s sprake is van een tijdelijke investeringsimpuls. Zodra de extra R&D-investeringen stoppen, neemt de kennisintensiteit weer langzaam af, omdat de afschrijvingen op R&D-kapitaal relatief hoog zijn. In het derde scenario, waar we de extra investeringen niet afbouwen, blijft de kennisintensiteit op een permanent hoger niveau.[6] Kortom, structurele hogere R&D-investeringen zijn nodig om kennisintensiteit van de economische structureel te verhogen.

Figuur 3: Extra R&D-investeringen zorgen voor kennisintensievere sectorstructuur

Bron: RaboResearch

Conclusie

Een op kennis en innovatie gerichte economie is de beste route naar toekomstige productiviteitsgroei. Dat is niet alleen nodig om toekomstige economische groei te realiseren, maar ook om maatschappelijke uitdagingen het hoofd te bieden, zoals de oplopende kosten van de vergrijzing en de transitie naar een klimaatneutrale samenleving. Nederland heeft in vergelijking met de meest kennisintensieve landen een groot aandeel dienstensectoren die minder R&D-intensief zijn dan bijvoorbeeld segmenten in de hightechindustrie. Hierdoor is het lastiger om de R&D-achterstand ten opzichte van andere landen in te lopen. Onze berekeningen laten zien dat het mogelijk is om hier iets aan te doen. Het nieuw kabinet en het bedrijfsleven zullen daarom de handen ineen moeten slaan en een brede investeringsagenda uit moeten rollen. De transitie moet nu worden ingezet.

Voetnoten