Een loon-prijsspiraal komt niet zomaar tot stand

Bij ons in de speeltuin hadden we een spiraalvormig klimrek staan. Omhoog klimmen ging snel, maar hoe langer je omhoogklom, hoe moeilijker het was om daarna weer veilig terug te komen op de grond. “Blijf uit de spiraal”, riep mijn moeder dan ook vaak. Begrippen met het woord ‘’spiraal’’ erin associeer ik sindsdien misschien daarom met gevaar. Zeker ook als het om het woord loon-prijsspiraal. Mede door de loon-prijsspiraal uit de jaren zeventig kwam de economie hard ten val, net als de vele jongetjes die uit de spiraal van de speeltuin donderden.

Zorgen over oplopende inflatie

De inflatiezorgen zijn sinds de Russische inval in Oekraïne sterk toegenomen omdat de brandstof- en energieprijzen verder omhoog zijn geschoten. Werknemers die eerder verwachtten dat het economische herstel en de personeelstekorten een dusdanige loonsverhoging in 2022 zouden opleveren dat er een lekkere koopkrachtstijging uit zou rollen, zien dit als sneeuw voor de zon verdwijnen door de inflatieversnelling.

Om te spreken van een loon-prijsspiraal, moeten de prijzen en lonen elkaar steeds verder opjagen. Daarvoor is meer nodig dan alleen loonsverhogingen om de toename van de inflatie te compenseren.

Sommige economen ontraden opwaartse bijstelling van de looneis in reactie op de inflatiestijging, omdat daarmee nieuwe prijsstijgingen ontstaan. Dat zou dan weer tot extra looneisen leiden en zo verder. Een loon-prijsspiraal dus. Een spiraal zou fnuikend kunnen zijn voor de internationale concurrentiepositie van de eurozone.

Loon-prijsspiraal krijg je niet zomaar

Om te spreken van een loon-prijsspiraal, moeten de prijzen en lonen elkaar steeds verder opjagen. Daarvoor is meer nodig dan alleen loonsverhogingen om de toename van de inflatie te compenseren. Een voorbeeld kan dit duidelijk maken. Als de prijzen voor consumenten met gemiddeld tien procent stijgen en de vakbonden weten vervolgens een loonstijging van tien procent uit te onderhandelen, dan is dit op zich niet voldoende voor een loon-prijsspiraal. Immers, bedrijven hebben ook andere kosten, zoals bijvoorbeeld huur en verzekeringskosten. Als de lonen de helft van de bedrijfskosten uitmaken, dan leidt een inflatie van tien procent, die voor de werknemers volledig gecompenseerd wordt via tien procent hogere lonen, ‘slechts’ tot een stijging van de totale kosten met vijf procent. 

Anders gezegd; ervan uitgaande dat de andere kosten niet stijgen, hoeft het bedrijf de productprijs in reactie op de loonkostenstijging dus ‘slechts’ met 5% te verhogen om de winstmarge op peil te houden. De nieuwe prijsstijging is dus geen 10% meer, maar valt terug naar 5%. Na het volgende rondje looncompensatie is nog maar een prijsverhoging van 2,5% nodig. En zo verder.

Het effect van prijzen en lonen die elkaar opjagen ebt na het begin dus al snel weg. Voorwaarde daarbij is wel dat de aanstichter van de inflatie, in dit geval vooral de prijzen van brandstof, na verloop van tijd minder hard gaan stijgen. Lonen moeten dus meer stijgen dan de prijzen om in een opwaartse spiraal van prijzen en lonen terecht te komen. Bovendien moeten de loonstijging ook nog eens boven de toename van de arbeidsproductiviteit uitstijgen. Er moet dus aan nogal wat voorwaarden voldaan worden om in een echte loon-prijsspiraal terecht te komen. In theorie is dat in een krappe arbeidsmarkt als de huidige zeker niet uit te sluiten.

Ingehaald door de actualiteit

De huidige inflatieversnelling is vooral aangewakkerd door energieprijzen die, mede door de oorlog in Oekraïne, veel sneller zijn gestegen dan verwacht. Daardoor zijn de Europese vakbonden achteraf bezien met veel te lage looneisen het cao-seizoen in gegaan. Neem de 5 procents-eis waarmee de Nederlandse vakbond FNV vorig jaar oktober besloot de cao-onderhandelingen in 2022 in te gaan. Ook als die eis zou worden binnengehaald (wat tot nu toe niet volledig lukt), zou de loonstijging achterblijven bij de inflatie. Die zal in 2022 immers op een jaargemiddelde van 8,7% uitkomen, zo verwacht De Nederlandsche Bank.

Het uitblijven van een loon-prijsspiraal is goed nieuws voor het bedrijfsleven. Veel minder fijn is het voor werknemers die dit jaar een fors koopkrachtverlies voor hun kiezen krijgen.

In de meeste andere eurolanden is het nauwelijks anders. De looneisen zijn ook daar doorgaans ingehaald door de actualiteit en de loonresultaten kunnen de inflatie niet bijbenen. De cao-akkoorden in het eerste kwartaal hebben voor de eurozone een gemiddelde loonstijging van 3% laten zien. Een verdubbeling ten opzichte van vorig jaar maar niet eens de helft van de inflatie die de ECB voor dit jaar op 6,8% uit ziet komen.

Olie en gas gaan niet nog een keer over de kop

Maar ook al hadden de bonden de inflatieversnelling wel zien aankomen en dat volledig weten te compenseren met hogere loonstijgingen, dan nog zou de kans op een echte loon-prijsspiraal klein zijn. Immers, het duurt een tijdje voordat de hogere lonen ingegaan zijn en al die tijd moeten de aanstichters van de huidige inflatieversnelling even hard blijven doorstijgen wil de inflatie niet inzakken. De olie- en gasprijs zijn sinds het begin van dit jaar meer dan verdubbeld en liggen historisch gezien op een heel hoog niveau. Het kan natuurlijk, maar ik acht het niet waarschijnlijk dat de energieprijzen de komende zes maanden opnieuw verdubbelen. Overigens zijn er de nodige eurolanden, zoals Italië en België, waarbij de loonvorming gebruik gemaakt wordt van de inflatiecijfers waarin de verandering van de energieprijzen niet meetelt. Nog een reden dus om te verwachten dat we de komende tijd niet in een echte loon-prijsspiraal terecht zullen komen. Zelfs in België dus niet, ondanks dat daar de automatische aanpassing van de lonen aan de prijzen nog steeds bestaat.

Het uitblijven van een loon-prijsspiraal is goed nieuws voor het bedrijfsleven, vooral voor ondernemingen die op wereldmarkten moeten concurreren. Veel minder fijn is het voor werknemers die dit jaar een fors koopkrachtverlies voor hun kiezen krijgen. En dat terwijl ze aan het begin van het jaar nog dachten dat ze, na het magere loonjaar 2021, dit jaar ‘eindelijk’ mee zouden gaan profiteren van het economische herstel na de coronacrisis.

Comeback van automatische prijscompensatie

Werknemers moeten hopen dat de bonden het koopkrachtverlies de komende jaren kunnen repareren met loonstijgingen die wel boven de inflatie uitkomen. Dat ze dat kunnen hebben de bonden het afgelopen decennium in meerdere jaren laten zien.

Maar sommige vakbonden hebben een radicalere aanpak voor ogen. Zij pleiten voor een terugkeer van de automatische prijscompensatie, zoals veel Europese landen in de jaren zeventig kenden. Een van de pleitbezorgers hiervan is  Zakaria Boufangacha, de CAO-baas bij de FNV. Hij gaf bij het bekendmaken  van deze beleidsinzet vorig najaar aan dat hij het zat is om elk jaar zoveel energie te moeten steken in behoud van de koopkracht van eerder afgesproken loon. De onderhandelingen moeten wat hem betreft gaan over extra loonstijging om tot verbetering van de koopkracht te komen.

Pas als veel Europese cao’s naast loonsverhogingen uit hoofde van productiviteitsverbeteringen, weer een paragraaf krijgen die voorschrijft dat de lonen na een inflatiestijging snel en evenredig moeten worden verhoogd, kan de loon-prijsspiraal in de eurozone aan een ‘comeback’ gaan werken.

Overigens heeft mijn zoon de spiraalvorm niet leren kennen in het gevaarlijke klimrek bij mijn ouderlijk huis. Hij is vertrouwd geraakt met de spiraalvorm door de speelgoedspiraal zoals op de foto bij deze column te zien is. U weet wel, dat leuke ding dat als je ‘m bovenaan de trap een zetje geeft, altijd weer op zijn pootjes terecht komt.

Raoul Leering schrijft deze column op persoonlijke titel. De columns zijn op geen enkele wijze bedoeld als beleggingsadvies. Deze bijdrage verscheen reeds in De Financiële Telegraaf.